Thiếu tướng Hoàng Sâm còn là Đại biểu Quốc hội khóa 2 và 3.
Phần thưởng được Đảng, Nhà nước trao tặng:
- Huân chương Hồ Chí Minh (truy tặng 1999).
- Huân chương Chiến công hạng Nhất.
- Huân chương Chiến thắng hạng Nhất.
- Huân chương Kháng chiến hạng Nhất.
Năm phong quân hàm cấp tướng:
Thiếu tướng năm 1948.
Thiếu tướng Hoàng Sâm, tên thật là Trần Văn Kì, sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo tại xã Lê Lợi, huyện Tuyên Hóa, tỉnh Quảng Bình. Năm 1927, khi mới 12 tuổi, ông đã rời quê hương sang sinh sống tại Thái Lan.
Năm 1928-1929, khi lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc với bí danh là Thầu Chín sang hoạt động cách mạng ở Thái Lan, ông được chọn làm liên lạc trong suốt thời gian này.
Năm 1933, ông được kết nạp vào Đoàn Thanh niên Cộng sản, sau đó được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương.
Năm 1934, ông bị mật thám Thái Lan bắt và giao cho lãnh sự Pháp ở Băng Cốc tra tấn, hỏi cung. Sau gần một năm giam giữ vì không có chứng cớ cụ thể, ông được thả và bị trục xuất ngay sau đó.
Rời Thái Lan, ông sang Quảng Tây, Trung Quốc, gặp ông Phùng Chí Kiên, tham gia “Điền kiểm quế biên khu du kích đội” - một tổ chức kháng Nhật của Đảng Cộng sản Trung Quốc hoạt động ở 3 tỉnh biên giới Quảng Tây, Vân Nam, Quý Châu.
Từ năm 1937 đến năm 1939, ông là Tỉnh ủy viên Tỉnh ủy Cao Bằng, thường trực tỉnh ủy phụ trách cơ quan in ấn và công tác giao thông liên lạc ở biên giới Việt - Trung.
Giữa năm 1940, ông học quân sự ở Trường Trương Bội Công, được gặp Thầu Chín (Nguyễn Ái Quốc) và được đặt cho bí danh là Hoàng Sâm. Sau đó ông cùng 40 cán bộ ở Cao Bằng từ bỏ Trường Trương Bội Công trở về nước hoạt động.
Cuối năm 1940, ông được dự lớp huấn luyện cán bộ về công tác tổ chức các đoàn thể quần chúng nhằm chuẩn bị thành lập mặt trận dân tộc dân chủ rộng rãi, lớp học này do lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc cùng các ông Võ Nguyên Giáp, Phùng Chí Kiên, Phạm Văn Đồng, Vũ Anh trực tiếp giảng dạy.
Ngày 28/01/1941, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc từ Trung Quốc về Pác Bó - Cao Bằng và triệu tập Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 8 tại Khuổi Nặm (5/1941). Ông được lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc giao nhiệm vụ tổ chức đường dây qua Lạng Sơn để đón đại biểu về dự hội nghị quan trọng này.
Cuối năm 1941, với bí danh là Trần Sơn Hùng ông làm đội phó đội vũ trang Cao Bằng tham gia diệt phỉ tạo điều kiện cho các hội cứu quốc quân ở vùng Lục Khu (Hà Quảng) phát triển.
Tháng 7/1943, ông được giao nhiệm vụ tổ chức, bảo vệ các tổ xung phong Nam Tiến. Chỉ huy đội vũ trang “Hộ lương, diệt ác” trừng trị Việt gian phản động và các nhóm quân Pháp đang gây tội ác ở Nguyên Bình, Ngân Sơn, Chợ Rã.
Ngày 22/12/1944, Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân được thành lập, ông được lãnh tụ Hồ Chí Minh chọn làm Đội trưởng, trực tiếp chỉ huy các trận đánh Phai Khắt (25/12/1944), Nà Ngần (26/12/1944), Đồng Mu và Nà Ngần lần thứ hai.
Sau ngày Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945), Hoàng Sâm chỉ huy giải phóng các châu Ngân Sơn, Chợ Rã, phía bắc Bạch Thông, giải tán bộ máy tổng lý, cường hào. Cuối tháng 3/1945, Hoàng Sâm cùng với ông Đàm Quang Trung chỉ huy các đơn vị đánh Nhật ở Phủ Thông, thành lập chính quyền nhân dân cấp xã ở đây.
Tổng khởi nghĩa tháng 8/1945, ông chỉ huy đánh Nhật ở Bắc Kạn, Thái Nguyên bảo vệ khu giải phóng Cao, Bắc, Lạng, Thái, Hà, Tuyên. Sau trận đánh Thái Nguyên ông đưa đơn vị về Vĩnh Yên tiêu diệt lực lượng Quốc dân Đảng phản động Đỗ Đình Đạo...
Kháng chiến chống Pháp bùng nổ, ông làm Chỉ huy trưởng mặt trận Tây Tiến, khu trưởng chiến khu II, chiến khu III. Năm 1948, Hoàng Sâm được phong quân hàm Thiếu tướng, sau là đại biểu quốc hội các khoá II và III. Năm 1951-1953, ông là phái viên của Bộ Tổng tham mưu tham gia chiến dịch với các đại đoàn 312, 304. Sau làm Đại đoàn trưởng 304, Chỉ huy trưởng mặt trận Trung - Lào. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, ông chỉ huy tiếp quản Sơn Tây, Hà Đông, Đại đoàn trưởng Đại đoàn 320 chỉ huy tiếp quản Hải Phòng. Cuối năm 1955, ông làm Tư lệnh quân khu Tả Ngạn, sau đó làm Tư lệnh quân khu Hữu Ngạn, Tư lệnh quân khu III.
Năm 1962, Thiếu tướng Hoàng Sâm làm nhiệm vụ quốc tế ở Lào với bí danh Chăn Di. Về nước, ông được cử làm Tư lệnh quân khu Trị Thiên - Huế. Tháng 12/1968, Thiếu tướng Hoàng Sâm đã hy sinh anh dũng tại chiến trường Bình Trị Thiên ở tuổi 53. Hoàng Sâm là tướng tài ba, người học trò được Chủ tịch Hồ Chí Minh tin cậy và quý trọng.
Thiếu tướng Hoàng Sâm là một người gan dạ, dũng cảm, tài ba, có biệt tài phi ngựa không cần yên cương, bắn súng ngắn cả hai tay. Cùng với Thiếu tướng Lê Quảng Ba, ông đã làm cho các trùm phỉ khét tiếng như Voòng A Sáng, Voòng An Sính, Lý Xìu đều phải kiêng nể. Các trùm phỉ ở đây thường gọi ông một cách kính trọng là Cán bộ Trần và tướng Lê Quảng Ba là Cán bộ Lê. Có rất nhiều giai thoại được lưu truyền ở đây ví dụ việc ông cùng với tướng Lê Quảng Ba vào tận sào huyệt của Lý Xìu thi bắn súng, uống rượu, cưỡi ngựa, ném lựu đạn...Chính vì vậy mà uy tín của ông với đông đảo đồng bào dân tộc ở đây rất lớn, đó là một trong những lí do để sau ngày toàn quốc kháng chiến ông được cử chỉ huy bộ đội Tây Tiến lập nhiều chiến công vẫn còn in đậm trong tiềm thức của người dân Tây Bắc.
(Sưu tầm)