Cũng từ sau chiến tranh thế giới thứ hai, chủ nghĩa xã hội đã trở thành hệ thống thế giới với sự lớn mạnh cả về kinh tế, văn hóa, khoa học, kĩ thuật và vững vàng về chính trị, quốc phòng, trở thành nhân tố quyết định chiều hướng phát triển của lịch sử xã hội loài người. Chủ nghĩa xã hội thực sự là thành trì, là trụ cột của phong trào cách mạng, của hòa bình thế giới. Phong trào giải phóng dân tộc, phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân và nhân dân lao động ở các nước tư bản chủ nghĩa có những bước phát triển vượt bậc làm cho so sánh lực lượng trên thế giới có sự thay đổi căn bán có lợi cho các lực lượng cách mạng và tiến bộ trên thế giới. Những nhân tố mới đó là những thuận lợi rất căn bản và là nguồn động viên và cổ vũ to lớn đối với Đảng và nhân dân ta.
Tuy nhiên, vào thời kì này, nhân dân ta phải đối mặt với những khó khăn, thử thách nghiêm trọng, đó là nảy sinh sự bất đồng ngày càng sâu sắc trong phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, giữa các nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa, nhất là giữa Liên Xô và Trung Quốc. Đế quốc Mỹ - tên đế quốc đầu sỏ, ra sức lợi dụng và khai thác tình hình đó, tiến hành xâm lược nước ta với tất cả các âm mưu, thủ đoạn tàn bạo và nham hiểm. Chúng đã nhiều lần thay đổi chiến lược. Mỗi lẩn thay đổi chiến lược, chúng lại đẩy chiến tranh lên mức độ ác liệt và tàn khốc hơn. Thậm chí trước nguy cơ thất bại, chúng còn mở rộng chiến tranh với qui mô lớn sang cả Lào và Campuchia, đánh phá ác liệt hậu phương miền Bắc bằng cả không quân và hải quân; đồng thời tìm mọi cách cô lập và đè bẹp cuộc kháng chiến chính nghĩa của nhân dân ta.
Chính vì những lẽ đó, Việt Nam trở thành nơi tập trung mâu thuẫn cơ bản của thời đại, trở thành nơi đọ sức quyết liệt giữa cách mạng và phản cách mạng, trở thành cuộc đụng đầu lịch sử giữa dân tộc Việt Nam và đế quốc Mỹ, cũng là cuộc đụng đầu lịch sử của chiến tranh chính nghĩa và chiến tranh phi nghĩa kể từ sau chiến tranh thế giới thứ hai. Cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta là cuộc kháng chiến chống chủ nghĩa thực dân mới, vừa mang tính chất chiến tranh giải phóng, vừa mang tính chất chiến tranh bảo vệ Tổ quốc, đồng thời mang tính quốc tế và thời đại sâu sắc.
Ngay từ đầu cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, mặc dù trong bối cảnh cực kì phức tạp của tình hình quốc tế, nhưng với bản lĩnh vững vàng, Đảng ta vẫn chủ trương, trong bất cứ hoàn cảnh nào, cách mạng Việt Nam không thể tách rời với phong trào cách mạng thế giới, đồng thời phải thực hiện cho được sự đoàn kết quốc tế rộng lớn, trước hết phải chăm lo tăng cường liên minh, đoàn kết với các nước trên bán đảo Đông Dương, các nước trong hệ thống xã hội chủ nghĩa, lấy đó làm cơ sở để mở rộng, tăng cường, liên minh đoàn kết với phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, với tất cả các lực lượng cách mạng và tiến bộ trên thế giới ủng hộ cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta.
Từ sau Hiệp định Giơnevơ năm 1954, tuy nhân dân ba nước Đông Dương đều giành được thắng lợi nhưng mức độ có khác nhau. Việt Nam giải phóng được nửa nước, miền Bắc đi lên chủ nghĩa xã hội. Lực lượng cách mạng và vũ trang Lào có vùng tập kết và là một lực lượng trong Chính phủ liên hợp. Campuchia được công nhận độc lập, nhưng lực lượng cách mạng và vũ trang không được thừa nhận tồn tại độc lập. Tuy mỗi nước có "thế cách mạng" riêng, nhưng trước âm mưu chia rẽ và hành động mở rộng chiến tranh ra cả Lào và Campucha, biến Đông Dương thành một chiến trường, nhân dân ba nước Đông Dương đều có nguyện vọng và yêu cầu chung là bảo vệ độc lập, chủ quyền của đất nước mình, chống kẻ thù chung là đế quốc Mỹ và bọn tay sai của chúng. Đó là cơ sở khách quan cho sự liên minh, đoàn kết chiến đấu của ba dân tộc Việt Nam - Lào - Campuchia. Xu thế tất yếu là ba nước cần đoàn kết trong cuộc chiến đấu chung chống đế quốc Mỹ xâm lược.
Nhận rõ âm mưu của kẻ thù, nhận thức được tầm quan trọng của liên minh, đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia, Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chủ trương phát huy truyền thống đoàn kết quí báu đã được thử thách trong cuộc kháng chiến. chống Pháp của ba dân tộc trước đây, kiên trì đẩy mạnh đoàn kết với hai nước láng giềng Lào và Campuchia anh em trên nguyên tắc tôn trọng độc lập chủ quyền, lợi ích và nguyện vọng chính đáng của mỗi dân tộc, đồng thời giữ vững tinh thần độc lập, tự chủ, cùng nhau đoàn kết chống kẻ thù chung là đế quốc Mỹ, bảo vệ độc lập, chủ quyền quốc gia của cả ba dân tộc.
Thực hiện chủ trương trên, chúng ta đã sớm triển khai, chủ động tiếp xúc, bàn bạc với hai nước bạn theo tinh thần việc giải phóng, bảo vệ đất nước là công việc của nhân dân mỗi nước, nhưng phải coi việc ủng hộ, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau chống kẻ thù chung là nhu cầu bức thiết của ba dân tộc anh em. Chính vì thế, mặc dù có những khó khăn, trở ngại nhất định, nhưng trên suốt chặng đường dài chống Mỹ, chúng ta đã khai thác mọi khả năng, mọi lực lượng, mọi thời cơ để thực hiện bằng được chủ trương đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia, tiến lên đánh bại mọi âm mưu thôn tính, chia rẽ của đế quốc Mỹ vả bè lũ tay sai. Thấm nhuần quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh "giúp bạn là tự giúp mình", nhân dân ta đã cùng nhân dân hai nước Lào và Campuchia anh em sát cánh cùng chống kẻ thù chung là đế quốc Mỹ. Lực lượng vũ trang ba nước có sự hợp đồng chiến đấu, cùng chia lửa giữa ba chiến trường, giáng cho quân Mỹ và quân ngụy những đòn chí mạng. Chính phủ ba nước đã phối hợp chặt chẽ với nhau về chính trị, ngoại giao, hợp tác và giúp đỡ lẫn nhau. Chúng ta không chỉ có trách nhiệm phối hợp chiến đấu mà còn giúp đỡ cơ sở vật chất, phương tiện chiến đấu, xây dựng lực lượng cách mạng, xây dựng vùng giải phóng ở hai nước bạn.
Hình thức và nội dung đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia bao gồm nhiều lĩnh vực, tập trung trên các vấn đề chiến lược chủ yếu như: xây dựng thực lực cách mạng, chi viện kịp thời, phối hợp chiến trường chiến đấu, mở các chiến dịch, trao đổi kinh nghiệm, v.v.. Song song với việc tập trung đánh địch, Đảng và nhân dân ta đã giúp cách mạng Lào và Campuchia xây dựng chính quyền, phát triển lực lượng theo yêu cầu đòi hỏi của cuộc kháng chiến ngày càng cao. Việt Nam đã làm hết sức mình và bằng mọi cách giúp các bạn xây dựng lực lượng vũ trang cách mạng, đặc biệt là giúp bồi dưỡng và đào tạo cán bộ, xây dựng thực lực cách mạng và kinh nghiệm chiến đấu; đồng thời còn ủng hộ vật chất cho cuộc chiến đấu và xây dựng căn cứ địa kháng chiến, giúp các bạn giữ vững vùng giải phóng. Một số căn cứ kháng chiến của Lào dựa lưng vào Tây Bắc, Tây Nguyên của Việt Nam. Việt Nam đã cùng với Lào xây dựng tuyến đường chiến lược Tây Trường Sơn để vận chuyển khí tài, vật lực tử hậu phương miền Bắc vào chiến trường miền Nam và chi viện kịp thời cho các căn cứ kháng chiến của Lào và Campuchia đánh Mỹ. Trong các thời kì hòa hoãn thành lập Chính phủ liên hiệp ở Lào, Việt Nam đều ủng hộ đường lối hòa bình, trung lập, hòa hợp dân tộc của Chính phủ Vương quốc Lào, nhân từng bước đẩy Mỹ ra khỏi Lào. Ngoài ra, chúng ta còn tranh thủ đoàn kết với các lực lượng khác ở Lào cùng đứng lên chống đế quốc Mỹ xâm lược. Có thể nói, liên minh, đoàn kết Việt - Lào là hết sức trong sáng, thuỷ chung, bền vững, đem lại hiệu quả cao, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển liên minh, đoàn kết lâu dài sau này.
Đối với Campuchia, chúng ta cũng chủ trương đoàn kết, ủng hộ đường lối hòa bình, trung lập, không liên kết của Chính phủ Vương quốc Campuchia.
Sự đoàn kết, giúp đỡ của Vương quốc Campuchia trong thời điểm đế quốc Mỹ tìm mọi cách cô lập, phong tỏa, chia cắt cách mạng miền Nam, là có hiệu quả và ý nghĩa quan trọng. Từ năm 1970, khi đế quốc Mỹ mở rộng chiến tranh đánh sang đất Campuchia, chúng ta đã chủ động thống nhất phối hợp hoạt động với bạn. Bên cạnh đó, chúng ta giúp đỡ bạn phát triển nhanh lực lượng vũ trang, rồi cùng phối hợp mở các trận chiến đấu mới, tổ chức các chiến dịch phản công lớn, giải phóng nhiều vùng đất đai, nối liền các căn cứ giải phóng, tạo ra một cục diện mới chưa từng có ở Campuchia khiến Mỹ phải lúng túng bị động dối phó trên cả hai chiến trường Việt Nam và Campuchia. Việt Nam cũng chủ trương đoàn kết, ủng hộ đường lối kháng chiến chống Mỹ, xây dựng đất nước hòa bình, trung lập, dân chủ, phồn vinh của Chính phủ đoàn kết dân tộc Campuchia. Chúng ta dã tranh thủ được sự đồng tình ủng hộ của Chính quyền trung lập Vương quốc Campuchia, đã mua được số lượng khá lớn lương thực, thực phẩm, thuốc men, đạn dược cung cấp cho chiến trường Nam Bộ và Tây Nguyên. Bạn cũng cho phép ta vận chuyển quá cảnh theo thông lệ quốc tế tới các khu căn cứ của ta, kịp thời cung cấp cho các chiến trường.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Chính phủ và nhân dân hai nước Lào và Campuchia anh em đã tạo điều kiện cho quân đội ta mở đường vận chuyển lương thực, thực phẩm và vũ khí vào chiến trường miền Nam. Để tạo thế chiến lược tiến công địch trên cả ba nước, Việt Nam đã xây dựng và phát triển tuyến đường Trường Sơn. Thực chất đây là một căn cứ kháng chiến rất quan trọng, một hậu phương chiến lược lớn, trực tiếp gắn bó với chiến trường ba nước Đông Dương bằng hệ thống đường huyết mạch nối liền ba nước, là căn cứ vận chuyển từ hậu phương lớn miền Bắc tới các chiến trường quan trọng của ba nước. Có thể nói, tuyến đường vận tải chiến lược Trường Sơn là biểu tượng sáng ngời của tình đoàn kết gắn bó, keo sơn giữa ba dân tộc Đông Dương trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
Bên cạnh đó, quân tình nguyện Việt Nam đã sát cánh cùng với quân đội và nhân dân hai nước Lào và Campuchia giữ gìn và phát triển lực lượng cách mạng, hiệp đồng tác chiến, đập tan các cuộc tấn công càn quét qui mô lớn của Mỹ và chư hầu khi chúng mở rộng chiến tranh xâm lược trên toàn cõi Đông Dương. Ở chiến trường Lào, quân đội ta đã cùng với lực lượng vũ trang của bạn mở các chiến dịch Cánh Đồng Chum - Xiêng Khoảng năm 1961, Nậm Thà năm 1962, Đường số 8 và số 12 năm 1963 , Nậm Bạc năm 1968 , Cánh Đồng Chum các năm 1964, 1969, 1970, 1972, Đường 9 – Nam Lào năm 1971. Các chiến dịch trên cùng hàng loạt các trận chiến đấu phối hợp liên quân Lào - Việt đã từng bước đánh bại các chiến lược "Chiến tranh đặc biệt", "Chiến tranh đặc biệt phát triển cao" của Mỹ ở Lào, tạo thời cơ thuận lợi cho cuộc kháng chiến của ba dân tộc Việt Nam - Lào và Campuchia phát triển lên một bước mới. Ở chiến trường Campuchia, những cuộc phối hợp chiến đấu giũa quân tình nguyện Việt Nam và bạn đánh bại 10 vạn quân Mỹ và ngụy quyền Sài Gòn tấn công sang đất Campuchia tháng 4/1970, đánh bại các cuộc hành quân lớn của Mỹ - ngụy như "Chen La l” tháng 6/1970, "Toàn Thắng" tháng 2/1971, "Chen La II" tháng 8/1971, đã mở ra cục diện mới cho cách mạng Campuchia, đồng thời tạo thế chiến lược có lợi cho quân và dân ta ở miền Nam mở những cuộc tiến công chiến lược để giành thắng lợi lớn hơn. Các đơn vị cán bộ, chiến sĩ quân đội ta làm nhiệm vụ trên chiến trường hai nước bạn đều hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ quốc tế, tạo được sự tin cậy, quí mến của nhân dân hai nước bạn, góp phần tăng cường tình đoàn kết chiến đấu của ba dân tộc Việt Nam - Lào - Campuchia. Nhiều cán bộ, chiến sĩ đã gắn bó cả cuộc đời mình với cách mạng nước bạn, được nhân dân hai nước bạn đánh giá cao, coi họ như con em ruột thịt của mình.
Ngoài ra, chúng ta đã tạo mọi điều kiện để tổ chức các hội nghị đoàn kết của ba dân tộc dưới các hình thức "Hội nghị nhân dân ba nước Đông Dương" năm 1965, đặc biệt là tổ chức thành công "Hội nghị cấp cao ba nước Đông Dương" năm 1970 nhằm tập hợp đoàn kết mọi lực lượng yêu nước và tiến bộ trong ba nước, tranh thủ dư luận và sự đồng tình ủng hộ của nhân dân thế giới đối với cuộc kháng chiến của ba dân tộc, làm cho đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai bị phân hoá, cô lập. Trên thực tế đã hình thành Mặt trận đoàn kết nhân dân Đông Dương chống Mỹ, kết thành một khối liên minh kháng chiến ngày càng vững chắc, tạo nên thế chiến lược tiến công chung của nhân dân ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia chống chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ.
Đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia đã góp phần tạo nên sức mạnh tổng hợp đánh bại đế quốc Mỹ, giải phóng ba nước khỏi ách xâm lược, nô dịch của đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai trong cùng một thời gian tương đối gần nhau. Việt Nam và Campuchia giành được thắng lợi vào tháng 4/1975, Lào giành được thắng lợi vào tháng 12/1975. Cách mạng ba nước Đông Dương đều bước vào giai đoạn lịch sử mới xây dựng đất nước sau chiến tranh.
Đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia là qui luật khách quan, có ý thức, có tổ chức, có sự thống nhất về chiến lược, có sự hiệp đồng chiến đấu cao, dựa trên cơ sở của chủ nghĩa quốc tế thuỷ chung, trong sáng và chủ nghĩa yêu nước chân chính. Thắng lợi của ba dân tộc trong cuộc kháng chiến chống Mỹ là thắng lợi chung của tình đoàn kết giữa ba dân tộc Việt Nam - Lào - Campuchia, bắt nguồn tử sự đoàn kết, thống nhất, phối hợp của Đảng ta, Đảng Nhân dân cách mạng Lào và những người kháng chiến ở Campuchia.
Đoàn kết ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia là một trong những nhân tố quan trọng làm nên thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của dân tộc ta. Thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước là thắng lợi của đường lối quốc tế thủy chung, trong sáng. Nhờ có đoàn kết chiến đấu ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia, nhân dân Campuchia đã đập tan chủ nghĩa thực dân mới của Mỹ và chính quyền tay sai Lonnon, giành độc lập dân tộc. Nhờ có đoàn kết chiến đấu ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia, nhân dân Lào đã xóa bỏ được ách thống trị của Mỹ và chính quyền tay sai, giành quyền làm chủ, xoá bỏ vĩnh viễn chế độ quân chủ. Nhờ có đoàn kết chiến đấu ba nước Việt Nam - Lào - Campuchia, nhân dân Việt Nam đã gắn liền hậu phương miền Bắc với tiền tuyến miền Nam, đã đánh thắng đế quốc Mỹ xâm lược và bè lũ tay sai, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, thu giang sơn về một mối.Thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta với cuộc Tổng tiến công và nổi dậy mùa Xuân năm 1975, kết thúc bằng Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử đã được Đại hội lần thứ IV của Đảng năm 1976 đánh giá: "Năm tháng sẽ trôi qua, nhưng thắng lợi của nhân dân ta trong sự nghiệp kháng chiến chống Mỹ, cứu nước mãi mãi được ghi vào lịch sử dân tộc ta như một trong những trang chói lọi nhất, một biểu tượng sáng ngời về sự toàn thắng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng và trí tuệ con người, và đi vào lịch sử thế giới như một chiến công vĩ đại của thế kỉ XX, một sự kiện có tẩm quan trọng quốc tế và có tính thời đại sâu sắc".
Ngày nay, tình hình quốc tế chuyển biến nhanh chóng và sâu sắc, tình hình mỗi nước với những điều kiện lịch sử cụ thể của mình, Việt Nam, Lào, Campuchia cần phát huy truyền thống đoàn kết sẵn có lên tầm cao mới, trên nguyên tắc tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nhau, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, thực hiện hoà bình, hữu nghị, bình đẳng, hợp tác phát triển và phồn vinh.
Lê Văn Yên // Đối ngoại. - 2010. - Số 8. - Tr. 29 - 33.