Ngày trước, phố Hàng Gai nằm ở thôn Cổ Vũ xưa. Nó là một đoạn của con đường đi từ hồ Hoàn Kiếm qua phố Hàng Bông đến Cửa Nam. Thôn Cổ Vũ không còn để lại mấy di tích cũ, nay chỉ còn lại một ngôi đình cổ ở 85 Hàng Gai, đình thờ thần Bạch Mã và thần Linh Lang là hai vị thần được cúng thờ ở nhiều đình, đền trong thành phố; trước cửa đình Cổ Vũ còn một cây đa cổ thụ.
Nhà trong phố trước kia chỉ là những ngôi nhà cổ một tầng, hoặc có gác thì cũng là gác xép gọi là kiểu “chồng diêm”, không có cửa sổ hoặc chỉ trổ một cửa sổ nhỏ trông xuống đường. Mặt ngoài nhà đóng cửa lùa. Nhà thường hẹp bề mặt nhưng ăn sâu vào trong, có nhiều lớp, cách nhau là những khoảng sân vuông. Lớp trong đôi khi có nhà gác, có nhà cầu, có vườn hoa cây cảnh, cổng sau thông ra ngõ hoặc phố khác. Chẳng hạn nhà số 7 thông ra đường Bờ Hồ, nhà số 63 cổng sau là phố Hàng Hành, nhà số 80-82 có lối ra ngõ Hàng Chỉ.
Khoảng thập niên đầu thế kỷ XX, những thợ thủ công tiện gỗ, làm thừng gai nhường chỗ cho những nhà buôn nhiều vốn hơn; chính từ lẽ đó phố Hàng Gai không nổi tiếng về hàng tiện và hàng dây gai mà lại được nhắc nhở đến nhiều về nghề in sách mộc bản và nghề buôn tơ lụa. Nghề buôn tơ, cũng như ở bên phố Hàng Đào, đều ở trong tay những nhà buôn vốn liếng lớn mà cửa hàng thì thường không bày bán. Nghề buôn tơ lụa cũng như nghề bán sách mộc bản thường do các bà làm, đàn ông không làm nghề buôn bán. Đa số là những gia đình giàu có, chồng làm quan ở các tỉnh xa hoặc là những nhà nho thất bại ở trường thi, đóng cửa ở nhà nhàn tản, uống trà, chăm cây cảnh, đàm đạo với bạn bè cùng cảnh ngộ về thơ phú hay về thời thế.
Từ ý tưởng khôi phục bảo tồn làng nghề, phố nghề, phát triển kinh doanh, Viện Nghiên cứu kinh tế và phát triển (trường Đại học Kinh tế quốc dân Hà Nội) phối hợp với UBND quận Hoàn Kiếm xây dựng đề án phố Hàng Gai là phố chuyên doanh hàng tơ lụa. Trong thời gian tới, trên tuyến phố này sẽ ra đời một biểu tượng riêng về chuyên doanh tơ lụa. Tiêu chí văn minh thương mại đối với hàng hoá kinh doanh tại tuyến phố này đảm bảo trong khung giá chung. Mỗi mặt hàng bán theo giá niêm yết. Tuyến phố hàng tơ lụa hình thành đảm bảo hơn 70% đơn vị chuyên doanh hàng tơ lụa, số còn lại kinh doanh hàng hóa dịch vụ liên quan đến tơ lụa. Tại đây không chỉ kinh doanh mà còn quảng bá du lịch, khôi phục phố nghề.
Bài: Trần Trí Công
Theo vietnam.vnanet.vn