Ông là cháu bảy đời của Lê Lương, một vị hào trưởng ở đất Ái Châu, đời vua Đinh Tiên Hoàng, nhưng đến thời Trần thì sa sút. Lê Văn Hưu là con ông Lê Văn Minh và bà Đỗ Thị, lúc bé theo học thầy giáo họ Nguyễn ở làng - Phúc Triền, nổi tiếng thần đồng. Năm Đinh Mùi (1247), thi đỗ, đồng khoa với Trạng nguyên Nguyễn Hiền, thám hoa Đặng Ma La, rồi được giao nhiều chức vụ. Ông đã sống gần trọn một thế kỷ, trực tiếp tham gia chống quân Nguyên Mông lần thứ nhất (1258) và lần thứ hai (1285).
Lê Văn Hưu là nhà sử học đầu tiên ở Việt Nam. Năm 1272, ông soạn xong bộ Đại Việt sử kỷ gần 30 quyển, chép từ đời Triệu Vũ đế đến đời Lý Chiêu Hoàng. Bộ sách này ngày nay đã mất, chỉ còn sót lại một số lời bình được Ngô Sĩ Liên trích đưa vào bộ Đại Việt sử ký toàn thư. Qua những lời bình ấy người ta nhận ra được tư tưởng và phong cách của Lê Văn Hưu. Ông có phương pháp chép sử vững vàng, có tinh thần dân tộc, có cách diễn đạt dồi dào tình cảm.
Một sô' tài liệu còn cho biết Lê Văn Hưu cũng có sở trường về những kiến thức địa lý. Ông có theo dõi và ghi chép về một số vùng, vừa quan sát địa lý thiên nhiên, vừa chú ý cả những mạch đất theo cách xem xét địa lý phong thủy ngày xưa. Lại có ý kiến cho rằng ông có tham gia ít nhiều trong việc biên soạn cuốn sách Việt điện u linh (của Lý Tế Xuyên), nhưng chưa có bằng chứng xác đáng.
Lê Văn Hưu cũng là một thầy giáo. Thời kỳ làm môn khách cho các gia đình quý tộc họ Trần, ông đã là thầy dạy thượng tướng Trần Quang Khải và hình như có dạy cả Bạch Liêu (người đỗ trạng nguyên năm 1266, sau kỳ thi Bảng nhãn của ông 19 năm). Được cử vào viện Hàn lâm thị độc, ông đã giúp vua Trần xem xét các bài vở, bồi dưỡng cho lớp người hậu tiến. Những tấm bia đời sau ghi chép về ông, đều xưng tụng ông là bậc thầy. Điểm đặc sắc nhất trong tư tưởng giáo dục của ông là tinh thần dân tộc.
Ông mất năm Nhâm Tuất (1322) đời Trần Minh Tông.
Vũ Ngọc Khánh
NXB Văn Hóa Thông Tin