Bác Hồ ra đi tìm đường cứu nước

[1] Nguyễn Ái Quốc từ nước Anh trở lại nước Pháp vào khoảng cuối tháng 12-1917. Chiến tranh thế giới lần thứ I kết thúc 10-1918), lúc đó Người hoạt động tại Pari. Người đã thay mặt Hội những người Vệt Nam yêu nước lại Pháp gửi tới Hội nghị Vécxay (18-6-1919) bản yêu sách của nhân dân An Nam đòi Chính phủ Pháp phải thừa nhận các quyền tự do, dân chủ và bình đẳng của dân tộc Việt Nam.

[2]Chỉ Chính phủ Pháp, bức mật điện này do Bộ trưởng thuộc địa Pháp đứng tên gửi.

[3] Chỉ nhà cầm quyền Đông Dương, bức mật điện này gửi tới Toàn quyền Đông Dương.

[4] Bức mật điện đánh theo ký hiệu các con số nên khi nhận đọc phải chuyển thành văn theo mật mã.

[5] Guesde (Pièrre) là một viên chức người Pháp giữ chức Tổng thanh tra binh lính thuộc địa và lao động Đông Dương tại Pháp, phụ trách cơ quan đặc trách theo dõi và kiểm soát binh lính và lao động Đông Dương.

[6] Trong thời gian hoạt động tại Pháp, Nguyễn Ái Quốc bị số mật thám người Việt có quốc tịch Pháp (như jean, Edouart...) ngày đêm bám sát và báo cáo đều đặn nhất cử nhất động của Người cho Bộ thuộc địa. Có khi chúng đã giả danh người yêu nước, vào nhà Phan Văn Trường, tham dự các cuộc họp của những người yêu nước để tiện theo dõi tại chỗ.

[7] Báo cáo của Jean khẳng định bọn chúng đã nắm rõ tư tưởng yêu nước của Nguyễn Ái Quốc, và chính Người cũng không cần giấu giếm, mà nói rõ ý định của mình với các bạn bè tại Pháp là tố cáo các hà lạm của Chính quyền Pháp ở Đông Dương, và ra sức đẩy mạnh cuộc vận động chính trị tại Pháp để nhanh chóng đạt tới chế độ tự trị cho nước Nam.

[8] Căn cứ vào các thông tin sai lạc này thì thấy rõ là mặc dù hoạt động ráo riết, bọn mật thám Pháp vẫn không nắm được nguồn gốc, cũng như những hoạt động của Nguyễn Ái Quốc trước khi Người trở lại Pháp.

[9] Hồi còn bé sống tại quê nhà, có hôm cùng bạn đi câu cá Nguyễn Sinh Cung đã bị lưỡi câu của bạn ngoặc rách vành tai, sau này vết thương thành sẹo rất dễ nhận.

[10] Phan Văn Trường (1876 - 1933): người làng Đông Ngạc (Chém), huyện Từ Liêm, ngoại thành Hà Nội. Sang Pháp, ông học đậu tiến sĩ luật, rồi làm luật sư tại Pari. Bị Chính phủ Pháp buộc tội liên hệ với Đục trong chiến tranh để bỏ tù từ 1915 - 1917. Ông hoạt động yêu nước tại Pháp và có quan hệ cộng tác chặt chẽ với Nguyễn Ái Quốc. Năm 1923 về nước hoạt động báo chí và tham gia cuộc vận động dân chủ ở Sài Gòn cho tới khi mất.

[11] Phan Chu Trinh (1872 - 1926): quê làng Tây Lộc, huyện Tam Kỳ, tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng. Đỗ phó bảng rồi ra làm quan được ít lâu thì từ quan về cổ xúy và lãnh đạo phong trào duy tân ở các tỉnh miền Trung. Năm 1908 bị thực dân Pháp bắt trong phong trào chống thuế, rồi đày ra Côn Đảo đến năm 1911 mới được thả. Sau đó xin sang Pháp để có điều kiện hoạt động. Thời kỳ chiến tranh thế giới thứ nhất, ông cũng bị bắt giam cùng với Phan Văn Trường. Sau khi được tự do, ông vẫn tiếp tục hoạt động và có quan hệ chặt chẽ với Nguyễn Ái Quốc. Năm 1925 về nước kêu gọi cải cách hợp pháp đòi dân quyền, dân sinh, ông lâm bệnh nặng và mất tại Sài Gòn (24-3-1926). Ở Pháp có thời gian Phan Chu Trinh làm nghề thợ ảnh tại thị trấn Pons ở hạ lưu sông Charente thuộc miền Tây nước Pháp.

[12] Khánh Ký (chính tên là Nguyễn Văn Xuân) người Nam Định sang Pháp làm ăn, buôn bán phụ tùng máy ảnh. Ông có quan hệ khá chặt chế với Phan Chu Trinh, Phan Văn Trường và Nguyễn Ái Quốc.

[13] Ngôi nhà của Phan Văn Trường ở số 6 đường phố Biệt thự Gôbơlanh (Villa des Gobelins), quận 13 - Pari thường là chỗ tạm trú và lui tới của Phan Chu Trinh, Nguyễn Ái Quốc, Nguyễn Văn Xuân và nhiều Việt kiều yêu nước.

[14] Tên hai thành phố miền tây nước Đức là những nơi Nguyễn Văn Xuân (Khánh Ký) thường đi lại buôn bán làm

[15] Trong chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 – 1918) thực dân Pháp bắt binh lính Đông Dương - chủ yếu là người Việt Nam sang Pháp đánh nhau với Đức. Những thanh niên biết tiếng Pháp được tuyển làm phiên dịch cho số đông binh lính thất học. Thực dân Pháp rất lo ngại số thanh niên có học này tiếp thu tư tưởng cách mạng, rồi tuyên truyền cho binh lính.

[16] Trong một công văn mật của nhà cầm quyền Pháp có viết: "cơ quan an ninh báo rằng tại ngôi nhà số 6 đường Villa des Gobelins có những cuộc họp của người An Nam, các cuộc họp này đôi khi kéo dài đến tận 1 giờ sáng và trong các cuộc họp đó các cuộc tranh luận ầm ĩ đến nỗi các người xung quanh phải phàn nàn" (Xem: Thu Trang - Gaspard Hồ Chí Minh à Paris (1917 – 1923, L'Harmatian 1992, tr 83).

[17] Chỉ nhóm “Những người Việt Nam yêu nước” tại Pháp mà Nguyễn Ái Quốc đã phối hợp với Phan Chu Trinh và Phan Văn Trường lập ra, Nguyễn Ái Quốc là Tổng thư ký của Hội.

[18] Đúng ra phải nói là bài thơ viết bằng chữ quốc ngữ. Cùng với việc gửi bản yêu sách viết bằng tiếng Pháp tới Hội nghị Vecxay, đoàn đại biểu các nước tham gia Hội nghị gửi đăng báo, Nguyễn Ái Quốc còn diễn ca chữ Hán và chuyển thành diễn ca bằng chữ quốc ngữ để gửi về nước phổ biến sâu rộng trong nhân dân.

 Nguồn Lịch sử Đảng. – 1993. – Số 5. – Tr. 47-48