Tên tuổi và sự nghiệp của ông gắn liền với sự ra đời của ngành Tình báo quân sự Việt Nam. Ông được coi là người đầu tiên xây dựng nền móng cho sự thành lập của ngành tình báo Việt Nam ngay từ khi Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công. Ông cũng là một trong những nhân vật quan trọng sáng lập ra Ban địch tình Xứ ủy Nam Kỳ và ngành Binh vận vào thời điểm 1954 - 1955 của Cách mạng miền Nam.
Hoàng Minh Đạo sinh ra trong một gia đình viên chức có truyền thống yêu nước ở Móng Cái (Quảng Ninh). Tên khai sinh của ông là Đào Phúc Lộc. Ông tham gia cách mạng khi còn ở tuổi thiếu niên và hi sinh khi còn khá trẻ. Hiện di hài của ông được an táng tại nghĩa trang liệt sĩ thành phố Hồ Chí Minh.
Ông tham gia phong trào thanh niên, học sinh yêu nước ở Hải Phòng và được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương năm 1939. Từ một liên lạc viên ông trở thành Trưởng phòng tình báo đầu tiên của Quân uỷ hội, ông lần lượt nắm giữ nhiều chức vụ quan trọng như: Trưởng ban quân báo Nam Bộ, Phó Ban binh vận Trung ương cục miền Nam, Uỷ viên thường vụ Khu uỷ Sài Gòn - Gia Định, Bí thư Khu 5 - Bí thư phân khu I Sài Gòn - Gia Định, Chính uỷ lực lượng Biệt động Sài Gòn Ông còn có các bí danh khác như: Lê Minh Đạo, Năm Đời,... Đêm ngày 24 rạng ngày 25 tháng 12 năm 1961 đoàn công tác của ông trên đường về họp tại Trung ương Cục đã sa vào ổ phục kích của đối phương, ông cùng đồng đội của mình đã hi sinh trên sông Vàm cỏ Đông. Cuộc đời hoạt động của ông đã được dựng thành phim vào năm 2006. Ông đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân năm 1998 và truy tặng Huân chương Hồ Chí Minh năm 1999.
Ông lập gia đình hai lần, cả hai người vợ đều là đồng chí, đồng đội của ông. Người vợ đầu là bà Minh Phụng, một nữ chiến sĩ tình báo không may mất sớm, để lại một con gái mới tròn hai tuổi. Người vợ thứ hai sau này là bà Bùi Ngọc Hường, hay còn gọi là chị Sáu Dân, Năm Ngọc, bà sinh cho ông ba người con. Chị Đào Minh Vân - con của ông Đào Phúc Lộc với người vợ quá cố Minh Phụng - hiện là tổng giám đốc một công ty liên doanh Sae Young. Anh Đào Minh Ngọc là tiến sĩ toán cơ, hiện là cộng tác viên của Viện Hàn lâm Khoa học Nga. Chị Đào Minh Thu hiện là Phó phòng Hợp tác đầu tư của ủy ban nhân dân thành phố Hồ Chí Minh. Chị Đào Minh Hồng, Tiến sĩ sử học tốt nghiệp ở Nga, hiện là giảng viên Trường đại học Khoa học xã hội và nhân văn.
Nguyên cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã viết về ông: “Có nhiều thời gian công tác với đồng chí Đạo tại chiến khu miền Nam, Campuchia, khu ủy Sài Gòn - Gia Định, tôi thấy: đồng chí Hoàng Minh Đạo còn có nhiều bí danh khác như Năm Thu, Năm Đời, Năm Sài Gòn - là một đồng chí trung kiên, luôn hoàn thành tốt nhiệm vụ được Đảng phân công, tận tụy với Đảng cho tới ngày hi sinh”. Nguyên cố Thủ tướng Chính phủ Võ Văn Kiệt nói chuyện với chị Đào Thị Minh Vân, con gái Hoàng Minh Đạo: “Chú vẫn giữ những ấn tượng sâu sắc ba cháu, một cán bộ gương mẫu và luôn hoàn thành nhiệm vụ được trao, một người đồng chí chân thành, cởi mở, lạc quan, trong gần mười năm cùng công tác ở Khu ủy Sài Gòn - Gia Định. Chú mong cháu luôn cố gắng, xứng đáng với ba cháu”.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói: “Tôi rất cảm động hôm nay gặp mặt cháu Đào Thị Minh Vân, con gái đồng chí Hoàng Minh Đạo, đã được Quân ủy Trung ương cử đi làm Trưởng ban quân báo Nam Bộ từ năm 1948. Anh đã hoàn thành nhiệm vụ xuất sắc. Nhớ tới anh Đạo, tôi mong rằng con và cháu của anh noi gương của ông, của cha, học tập tốt, lao động tốt, phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc, xứng đáng là con cháu của Bác Hồ, đáp ứng lòng mong mỏi của anh Đạo”.
Nguyễn Thái An
Hà Tiến Thăng