Đồng Nai, vùng đất trù phú được mệnh danh là dòng chảy huyết mạch của cả miền Đông Nam Bộ đã từng chứng kiến sự hình thành, nảy nở, giao động của cả một cộng đồng người cổ quần tụ đông đảo, vùng đất từng chứa đựng trong lòng nó cả một phức thể di tích – di vật khảo cổ học quan trọng và xuyên suốt từ buổi đầu của thời đại Đồng sang sơ kỳ thời đại Sắt.
Di tích nguyên thuỷ Cái Vạn ở vùng đất ngập mặn Nhơn Trạch, Đồng Nai là một trong năm di tích khảo cổ học được khám phá sớm nhất ở Nam Bộ và ở cả Việt Nam. Ngay từ cuối thế kỷ XIX đã có công bố của học giả E. I. Hamy (1897) nhắc đến những chiếc rìu đá được phát hiện ở Cái Vạn, Bình Đa và ba điểm khác vùng Biên Hoà mà từ năm 1887-1914, nhà sưu tập J. Chenieux đã gửi 54 công cụ đá tứ giác và có vai tra cán Biên Hoà tặng Bảo tàng Nhân chủng học Paris. Tuy nhiên, tên gọi di tích này khác nhau từ “Xóm Cai Vàng”, “Xóm Cai”, “Cây Vạn”. Nhưng tên gọi di tích “Cái Vạn” chỉ được biết tới sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (30/04/1975), khi nhân dân địa phương khám phá trong lòng hệ thống các nhánh sông Thị Vải hàng trăm đồ đá các loại tặng cho Bảo tàng Đồng Nai.
Sau các cuộc khai quật khảo cổ học lớn được tiến hành năm 1978 và năm 1996, hình hài về một làng “nông – chài - thương” Cái Vạn được phát hiện đầu tiên. và trên ấn phẩm khoa học sớm nhất, cũng là di tích được khai quật diện rộng đầu tiên và xử lý cẩn trọng khối tư liệu hiện trường phong phú, đủ làm cơ sở nền tảng tiêu biểu cho diện mạo các làng cùng thời ở Cái Lăng, Rạch Lá, Gò Me, ngọn Nhà, ngọn Mặt Trời, bến Cá Sình… vùng rừng Sác Nam Bộ thuở ấy.
Nhằm giới thiệu đến quý bạn đọc hệ thống thông tin về di sản văn hoá vật thể nguyên thuỷ và kinh tế nông nghiệp khai thác vùng đất ngập mặn ven biển cổ Thị Vải, Thư viện tỉnh Đồng Nai giới thiệu ấn phẩm sách “Văn hoá tiền sử Cái Vạn (Đồng Nai)”. Đây là công trình nghiên cứu văn hoá giá trị của tỉnh Đồng Nai được Phó giáo sư, Tiến sĩ Phạm Đức Mạnh và Tiến sĩ Nguyễn Hồng Ân, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Đồng Nai thực hiện, được Nhà xuất bản Đồng Nai ấn hành năm 2021.
Ấn phẩm sách là bước đầu chuyên khảo về một trong những nền văn hoá quan trọng thời kim khí của nền văn minh sông Đồng Nai mà chủ nhân bản xứ cũng chính là những thế hệ người đầu tiên từ vùng cao nguyên đồi núi bazan trẻ thượng nguồn và trung lưu dòng chảy huyết mạch này tràn xuống chế ngự vùng rừng Sác cửa sông cận biển Nam Bộ đương thời. Từ đấy mà hình thành nên những nền văn hoá danh tiếng vùng duyên hải như: Bưng Bạc (Bà Rịa Vũng Tàu), Giồng Lớn (Long Sơn, Bà Rịa – Vũng Tàu) và Giồng Phệt (Cần Giờ, TP. Hồ Chí Minh) thời Sơ sử và Cổ sử.
Với 499 trang, ấn phẩm sách bao gồm 3 phần.
Phần thứ nhất, Tổng quan về nền cảnh môi trường sinh thái Cái Vạn và vùng đất rừng ngập mặn Đồng Nai. Nội dung phần này giới thiệu đôi nét về điều kiện tự nhiên vùng đất ngập mặn Nhơn Trạch, Đồng Nai, đặt trong khung cảnh chung của môi trường sinh thái toàn miền Đông Nam Bộ, ghi nhận các tố chất sinh thái dung dưỡng con người và văn hoá nguyên thuỷ đương thời.
Nội dung chính yếu của công trình tập trung ở phần thứ hai của cuốn sách, giới thiệu chi tiết về lịch sử khám phá, khai quật và nghiên cứu cuộc sống “ngàn xưa bên bờ sông Thị Vải”. Phần này bao gồm 2 chương: Chương I: Cái Vạn – di sản nguyên thuỷ đầu tiên phát hiện trong rừng ngập mặn Nhơn Trạch (Quá trình phát hiện và nghiên cứu khảo cổ học; Di vật khảo cổ học). Chương II: Di chỉ gốc tên Cái Vạn – Diện mạo các làng cổ nhà sàn vùng rừng Sác Nam Bộ (di tích Cái Lăng; di tích Rạch Lá; di tích Gò Me; Các làng cổ cùng thời vùng rừng Sác Nam Bộ; Kết quả giám định mẫu vật di sản văn hoá nguyên thuỷ Cái Vạn).
Chiếm dung lượng hơn 350 trang, với các hệ thống dẫn liệu khảo cổ liên quan đến hoạt động cư trú và sáng tạo văn hoá của các tập thể người cổ từ buổi đầu “đóng cọc làm nhà sàn” cư trú ở Cái Vạn, Cái Lăng, Rạch Lá, bến Cá Sình, ngọn Mặt trời… những làng cổ làm nông, săn bắn, hái lượm lâm thuỷ hải sản và hoạt động thủ công, “bến sông” buôn bán theo đường nước ngược xuôi, những nghĩa địa mai táng người chết trong mộ đất – những cứ liệu “sử đất” cùng các kết quả giám định thạch học, thành phần chất liệu đá, gốm, đồng thau và hệ thống niên đại C14, với nhiều minh hoạ, thống kê chi tiết và hệ thống về các hiện tượng ghi nhận chính trong các hiện trường khảo cổ.
Ở phần thứ ba: Văn hoá tiền sử Cái Vạn trong nền văn minh kim khí Đồng Nai, trình bày: Văn hoá bản địa và chủ nhân vùng đất rừng Sác ngập mặn Nam Bộ thời kim khí; Văn hoá đất rừng ngập mặn Thị Vải – Nhơn Trạch trong diễn trình từ nguyên thuỷ vào văn minh đầu tiên ở Nam Bộ).
Qua quá trình nghiên cứu, các tác giả đã nêu lên những nhận định bước đầu về đặc trưng văn hoá, đời sống vật chất và tinh thần, cả về vị trí lịch sử của nền văn hoá nguyên thuỷ Cái Vạn đặt trong mối quan hệ chặt chẽ với các di tích thuộc nền văn minh Kim khí Đồng Nai và cố gắng phác hoạ mối quan hệ, giao lưu tiếp xúc văn hoá đặc sắc của cả Nam Bộ trong diễn trình từ nguyên thuỷ vào văn minh đầu tiên ở vị trí tiền tiêu “Cửa ngõ” hướng biển Thái Bình Dương – “Ngã ba đường của các nghệ thuật” hay “Ngã ba đường của các tộc người và các nền văn minh”.
Để quý bạn đọc tiện tìm hiểu và hình dung, bên cạnh những nội dung chính của sách, các tác giả còn trình bày một số hình ảnh hiện vật đá ở làng cổ Cái Vạn, làng cổ Cái Lăng, làng cổ Gò Me, di sản văn hoá Cái Vạn ở Nhơn Trạch thông qua Chú dẫn Bảng thống kê, chú dẫn bản đồ, sơ đồ minh hoạ bản ảnh, bản dập hoa văn rất cụ thể.
Điều đặc biệt ở công trình này, số lượng tài liệu mà các tác giả đã tham khảo đến gần 200 tài liệu, cả tiếng Việt và tiếng Anh của các nhà nghiên cứu khảo cổ trong và ngoài nước để làm phong phú và giá trị hơn cho công trình văn hoá này.
Chuyên khảo “Văn hoá Tiền sử Cái Vạn (Đồng Nai)” là hệ thống thông tin rất cần thiết về di sản văn hoá vật thể nguyên thuỷ và kinh tế nông nghiệp khai thác vùng đất ngập mặn ven biển cổ Thị Vải, hữu ích cho việc xây dựng bản đồ khảo cổ học hoàn chỉnh của nền văn minh sông Đồng Nai thời đại Kim khí, là tài liệu khoa học hữu ích để sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu sinh và các nhà khoa học tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về “Nam Bộ, đất và người”, thực thi Luật Di sản văn hoá, Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban chấp hành Trung ương Đảng (khoá XI) về “Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” và Kế hoạch số 257-KH/TU ngày 31/8/2015 của Ban Thường vụ Tỉnh uỷ Đồng Nai về việc thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW ngày 9/6/2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khoá XI) về “Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước” trên địa bàn tỉnh.
Hy vọng, ấn phẩm sách “Văn hoá tiền sử Cái Vạn (Đồng Nai)” là nguồn tài liệu khoa học văn hoá có những thông tin bổ ích, những tư liệu lý thú, thiết thực cùng những hình ảnh tư liệu sinh động, có thể làm tài liệu tham khảo cho giới nghiên cứu, làm tài liệu học tập cho học sinh, sinh viên, giúp cho các thế hệ trẻ thêm hiểu biết về quê hương Đồng Nai, về truyền thống lao động sáng tạo và thông minh của ông cha trên mảnh đất này. Đồng thời, góp phần khơi dậy tình yêu quê hương đất nước và nâng cao khả năng vận dụng trong các hoạt động thực tiễn bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá dân tộc, phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam.
Đinh Nhài