Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh (1650–1700) vừa là nhà quân sự tài tình, lại có tài tổ chức hành chánh rất giỏi. Ông có công lớn trong lịch sử khai hoang xứ Đàng Trong, nhất là vùng đất Đồng Nai. Ở đây, ông đã đặt tổng hành dinh, cho di dân, lập ấp, dựng Dinh Trấn Biên, mở đường cho sự khuếch trương kinh tế, thương mại. Công ơn ấy đã thấm sâu vào lòng mỗi người dân Đồng Nai và lưu truyền ngàn đời cho lớp hậu sinh mai sau.
Sự kiện này được sử sách chép cụ thể: “Mùa xuân năm Mậu Dần (1698), đời vua Hiển Tông Hiếu Minh Hoàng Đế sai Thống Suất Chưởng Cơ Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Kính (Cảnh) vào kinh lược vùng đất Đồng Nai (nay là Nam bộ) đặt vùng đất mới thành phủ Gia Định gồm hai huyện: Huyện Phước Long dựng Dinh Trấn Biên, huyện Tân Bình dựng Dinh Phiên Trấn. Mỗi dinh đặt chức Lưu thủ, Cai bạ và Ký lục để quản trị; nha thuộc có hai Ty Xá, Lại để làm việc; quân binh thì có cơ, đội, thuyền, thủy bộ tinh binh và thuộc binh để hộ vệ. Đất đai mở rộng 1.000 dặm, dân số hơn 4 vạn hộ. Chiêu mộ những lưu dân từ châu bố Chính trở vô Nam đến ở khắp nơi, đặt ra phường, ấp, xã, thôn, chia cắt địa phận, mọi người phân chiếm ruộng đất, chuẩn định thuế đinh, điền và lập bộ tịch đinh điền”.
Như vậy, đầu năm Mậu Dần (1698), chúa Nguyễn Phúc Chu cử Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh vào Nam kinh lược với mục đích sát nhập đất Đồng Nai - Gia Định vào bản đồ xứ Đàng Trong mở mang thêm đất đai, tạo ra những cơ sở đầu tiên về hành chính, làm nền tảng cho nền kinh tế nơi này phát triển mạnh hơn. Khi vào Nam, Nguyễn Hữu Cảnh đặt doanh trại tại Châu Đại Phố (Cù Lao Phố), nay thuộc thành phố Biên Hoà, tỉnh Đồng Nai và bắt tay vào tổ chức lại xã hội, lập bộ máy hành chính.
Về hành chính: Ông lấy đất Đồng Nai đặt làm phủ Gia Định, lập xứ Đồng Nai, lập dinh Trấn Biên, lập xứ Sài Gòn làm huyện Tân Bình, dựng dinh Phiên Trấn, mỗi dinh đặt chức Lưu Phủ Cai Bộ và Ký lục để cai trị. Theo tổ chức hành chính của Nguyễn Hữu Cảnh, thì Dinh (hay doanh) là đơn vị hành chánh (như tỉnh hiện nay). Dinh chia làm nhiều phủ, phủ chia làm nhiều huyện, huyện chia làm nhiều tổng, tổng chia làm nhiều xã hay thôn... Trước đây, dân chúng được tự do khai khẩn và trưng chiếm ruộng đất, chia lập làng xóm, phố chợ. Khi Nguyễn Hữu Cảnh vào, ông tiến hành lập xã, thôn, phường, ấp chuẩn bị thuế đinh, thuế điền và lập sổ bộ đinh, điền… Việc làm trên của ông là một bước ngoặt lịch sử trọng đại trong lịch sử khẩn hoang xứ Đàng Trong. Vậy là lần đầu tiên người Việt được chính thức thành lập tại đất Đồng Nai - Gia Định. Từ đây, chấm dứt giai đoạn lưu dân tự phát, tự quản và bị khép vào luật pháp. Dinh hay điền đều phải ghi vào sổ bộ, đều phải đóng thuế theo quy định. Xã, thôn, phường, ấp phải chia ra bộ phận có ranh giới, có bằng cấp, có con triện và các sổ bộ riêng.
Nguyễn Hữu Cảnh đã hợp thức hoá việc khẩn hoang và lập phố chợ của Trần Thượng Xuyên trên đất Đồng Nai. Đối với người Hoa, Ông cho thi hành chính sách đồng hoá, ghép vào sổ bộ tịch, nghĩa là có quốc tịch Việt Nam, có quyền lợi và nghĩa vụ như mọi người dân khác. Song song với việc lập ấp và xây dựng hệ thống chính quyền mới, Nguyễn Hữu Cảnh cho chiêu mộ những dân có vật lực ở xứ Quảng Nam và phủ Điện Bàn, Quảng Ngãi cho dời vào đây mở mang đất đai. Ông cho dân tự chiếm đất trồng cau và làm nhà cửa, lại cho thu con trai, con gái người Mọi ở các đầu nguồn đem bán làm nô tì cho tự lấy nhau, sinh con đẻ cái, làm nương, làm rẫy, trỉa lúa, trồng cây... Bởi vậy, đất đai xứ Đàng Trong ngày càng được mở mang, thóc gạo rất nhiều. Sau khi xếp đặt và ổn định hệ thống chính quyền, ruộng đất khai hoang đã được hàng ngàn dặm, dân số đã lên đến 200.000 người, Nguyễn Hữu Cảnh vẫn tiếp tục chiêu mộ thêm dân vào đây khai khẩn đất hoang, lập làng mạc trù phú. Ông thay mặt chúa Nguyễn ban hành chính sách cho mua bán nô tì, khuyến khích thương mại, không hạn chế việc chi tiêu xa xỉ, chưa quy định đong lường chặt chẽ, cho tự ý khai báo thuế má. Với chính sách thả lỏng đó, chẳng bao lâu chốn rừng sâu, đầm lầy đã biến thành những trang trại, xã, thôn, phố phường mọc lên rất nhiều, làng mạc phong phú, đồng lúa phì nhiêu, gia súc đầy sân, cuộc sống người dân thoải mái hơn nhiều so với trước.
Về thương mại: Nguyễn Hữu Cảnh cho lập đường thủy ven các nhánh sông, lấy khu chợ nổi Nhà Bè cổ nơi ngã ba sông Bình Dương làm trung tâm giao dịch, thương lưu với các ngả Cù Lao Phố, Bến Nghé, Cần Giờ… Ông nới rộng thị trường buôn bán cho cư dân người Hoa, cho tất cả mọi người đều nhập sổ bộ nhà Đại Việt. Ông chăm lo khuyến khích thương nhân khuếch trương thêm bộ mặt cảng Đại Phố, khách thương ngoại bang được thêm phần dễ dãi, thuyền bè ra vào tấp nập…
Về tổ chức quân sự: Nguyễn Hữu Cảnh cho đem đến mỗi dinh một lực lượng quân sự tinh nhuệ, gồm có cơ, đội, thuyền, hai ngành thuỷ, bộ do một Giám quân chỉ huy để thực hiện và bảo vệ chủ quyền của lưu dân người Việt.
Cuối năm 1698, công tác viên mãn, Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn cho quy hồi Bình Khương dinh. Như vậy, chỉ vỏn vẹn trong một năm, Nguyễn Hữu Cảnh vào Nam kinh lược ông đã làm được một việc vô cùng trọng đại trong công cuộc khẩn hoang đất Đàng Trong mà đến nay sử sách còn lưu truyền ngàn đời cho con cháu mai sau hiểu và biết ơn về công lao to lớn của ông. Người dân úc bấy giờ xem ông như một vị ân nhân đã mở đường đưa họ đến một cuộc sống ấm no, phồn thịnh.
Nguyễn Hữu Cảnh mất vào ngày 16 tháng 5 (âm lịch) năm Nhâm Thìn (1700), khi ông đang kéo quân về đến Rạch Gầm - Sầm Giang, hưởng thọ 51 tuổi, linh cữu của ông được chuyển về dinh Trấn Biên. Tin ông mất bất ngờ trên đường đi làm công vụ. Chúa Nguyễn Phúc Chu vô cùng thương tiếc liền truy tặng ông là: ''Hiệp tướng công thần đặc Trấn Dinh Trưởng'' với tước ''Tráng Hoàng Hầu''. Đến đời Nguyễn Trung Hưng lại được truy phong lên “Thượng đẳng công thần Trấn Phủ Quốc Trưởng Cơ'' với tước ''Lễ Thành Hầu'' cho trùng tu tại Thái Miếu, nơi thờ các Tiên vương nhà Nguyễn.
Với việc mộ dân, lập ấp Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh rất được nhân dân khắp nơi biết ơn và tôn thờ. Khi mất, người ta lập đền thờ của ông ở khắp mọi nơi. Ông là vị danh nhân được thờ nhiều nhất ở miền Nam. Không những người Việt mà còn những người kiều bào ở Nam Vang cũng gìn giữ hương khói. Đặc biệt, vua tôi Chân Lạp tuy bị ông đánh bại nhưng lại không hề oán giận thù hằn ông nên khi ông mất họ lập đền thờ, một lòng sùng bái.
Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh tại Biên Hòa, Đồng NaiĐể tỏ lòng kính trọng và biết ơn công lao to lớn của ông, tại Đồng Nai chính quyền và nhân dân đã xây dựng Đền thờ mang tên ông, Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh còn gọi là Bình Kính Miếu, xưa kia thuộc thôn Bình Hoành, tổng Trấn Biên nay là ấp Bình Kính, xã Hiệp Hoà, thành phố Biên Hoà, tỉnh Đồng Nai. Tên tuổi cũng như công lao của Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh luôn được các thế hệ con dân Đồng Nai tôn thờ và lưu truyền mãi mai sau.
Đinh - Nhài