Đại Giác là ngôi chùa cổ có niên đại sớm của tỉnh Đồng Nai, nơi minh chứng cho sự hiện diện của người Việt ở đất Đồng Nai từ giữa thế kỷ XVII, trước khi chúa Nguyễn quan tâm đến vùng đất Đàng Trong, có nghĩa là người Việt đã có mặt ở đất Đồng Nai trước khi nhóm khai khẩn Trần Thượng Xuyên đến (năm 1679) hay Thống xuất Nguyễn Hữu Cảnh kinh lược phía Nam (năm 1698).
Chùa Đại Giác còn gọi là Đại Giác cổ tự, Chùa Tượng hay chùa Phật lớn (có tượng Di đà lớn) là ngôi chùa cổ kính gắn liền với sự ra đời phát triển của thương cảng Cù Lao Phố.
Nhà sư Thành Đẳng ở Chùa Đại Giác là một trong những người đầu tiên đưa dòng Lâm Tế của tổ Nguyên Thiều vào hoằng hóa ở miền Nam. Vì thế, Đại giác cổ tự là một trong những trung tâm đầu tiên nhận và truyền bá Phật giáo từ Đàng Ngoài vào, và từ đây đạo Phật được truyền đi các tỉnh Nam bộ.
Sách Đại Nam nhất thống chí, phần Biên Hòa Gia Định chỉ ghi “Chùa Đại Giác ở xã Tân- hưng, huyện Phước- chính không rõ xây dựng từ đời nào, gần đây có người cúng một tấm biển thiếp vàng khắc chữ “Đại giác tự”, phía tả khắc chữ “Minh – Mệnh nguyên niên mạnh đông cốc nhật”, bên hữu biển khắc chữ “Tiên triều hoàng nữ đệ tam công chúa Nguyễn Thị Ánh”. Nay chùa Đại Giác thuộc ấp Nhị Hòa, xã Hiệp Hòa, Tp. Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai. Chùa cách trung tâm thành phố Biên Hòa 1km theo hướng Đông Nam, tọa lạc ở nơi đông dân cư, có dòng sông Đồng Nai chảy vòng quanh như bao bọc, ôm lấy ngôi chùa, tạo cho chùa địa thế và phong cảnh tuyệt đẹp.
Tương truyền, Đại Giác ban đầu là ngôi chùa có quy mô, kiến trúc nhỏ hẹp: vách ván, cột gỗ, lợp ngói âm dương. Năm 1779, Nguyễn Thị Ngọc Anh, công chúa thứ ba của vua Gia Long trên đường chạy trốn quân Tây Sơn đã đến trú ngụ tại chùa. Do vậy, khi Nguyễn Ánh lên ngôi (Gia Long nguyên niên 1802) đã nhớ ơn, ban chiếu chỉ trùng tu ngôi chùa. Dựng thêm lầu chuông và lầu trống ở mái trước; nối thêm phía sau chánh điện làm giảng đường, nhà cầu; làm bức tượng Phật A Di Đà cao 2,25m bằng gỗ quý hiện còn lưu giữ tại chùa.
Mười tám năm sau (1820), vua Minh Mạng lại cho tu sửa, sơn phết phía bên trong; làm nhà trù, nhà bếp; Công chúa Ngọc Anh đã cúng một tấm hoành phi sơn son thiếp vàng ghi “Đại Giác Tự” treo ở phía trước Chánh điện.
Sau trận lụt năm Nhâm Thìn (1952), mối mọt nhiều, Phật tử và bô lão địa phương vận động bá tánh góp công góp của trùng tu ngôi chùa. Năm 1960, Hòa thượng trụ trì Huệ Minh cho xây cất lại toàn bộ chùa bằng gạch, cột đúc bê tông cốt thép, mở rộng phía trước và hành lang hai bên tạo nên quy mô, kiến trúc như ngày nay.
Năm 1966, chùa được bổ sung thêm hai tấm liễn lớn và năm bức hoành phi ở chánh điện. Tháng 3 năm 1975, chùa được đổ mái bằng, đúc bê tông cốt thép làm hội trường. Năm 1988, Đại đức Thích Trí Hưng cho sơn phết lại toàn bộ liễn đối, hoành phi, tượng, bộ đèn bách sư 49 ngọn. Và cho xây dựng tượng Phật bà Quan Âm trước chùa và hàng rào vào năm 1989. Sau nhiều lần trùng tu từ kiến trúc theo kiểu chữ Nhị, chùa Đại Giác đã được thay đổi thành chữ Đinh, bao gồm: Chánh điện, hội trường, nhà giảng nối tiếp nhau, nhà trù, nhà bếp và các bảo tháp bên hông chùa.
Các tượng phật, bức riềm, liễn đối… trong chùa được trạm khắc công phu thể hiện nhiều đề tài phong phú của các nghệ nhân xưa. Mỗi đề tài đều thể hiện những tâm tư, tình cảm, nguyện vọng của người dân về một tương lai đủ đầy. Họ ước muốn về mùa màng bội thu, mưa thuận gió hòa, nuôi trồng đánh bắt thuận lợi. Điều này đã khắc họa rất rõ nét qua từng nhát chạm trổ của các bức tranh, bức riềm. Ngoài ra, đây còn là niềm tự hào của nghệ thuật tạo hình, điêu khắc truyền thống của người dân Biên Hòa – Đồng Nai.
Chùa Đại Giác dần dần đã gắn liền với đời sống của người dân Cù lao phố nói riêng và vùng đất Biên Hòa – Đồng Nai nói chung. Cứ mỗi độ tết đến xuân về, mọi người lại nô nức lên chùa cầu nguyện một năm mới sức khỏe, an khang, thịnh vượng, cầu cho đất nước thanh bình, gia đinh ấm no hạnh phúc. Khi bước chân đến cửa chùa thì tất cả mọi người đều gửi gắm tâm tư, tình cảm, nguyện vọng của mình vào đức Phật, họ tin rằng sẽ có một phép nhiệm màu qua lời cầu nguyện. Đây chính là giá trị tâm linh mà bấy lâu nay Phật pháp đã xây dựng trong lòng mọi người dân.
Du khách đến thăm chùa sẽ được chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc tôn giáo quy mô, đồ sộ. Tuy mới được trùng tu vào giữa thế kỷ XX nhưng chùa vẫn lưu giữ được các đường nét cổ xưa. Trong sân chùa, dưới gốc bồ đề cổ thụ có tượng Phật bằng đá cẩm thạch đang trầm mặc, ánh mắt hiền hòa làm ấm lòng biết bao con người và tượng Quan âm Nam Hải hiền hậu đứng trên tòa sen nhìn xuống chúng sinh như xóa tan mọi ưu phiền cho du khách.
Hơn nữa, “Đại giác tự” tọa lạc gần dòng sông Đồng Nai quanh năm êm đềm chảy, nằm trong khu vực Cù lao phố có nhiều di tích kiến trúc nghệ thuật, lịch sử văn hóa có giá trị nên rất thuận lợi cho việc thu hút khách tham quan, thăm viếng. Trong quy hoạch tuyến du lịch đường sông trong địa bàn tỉnh Đồng Nai, chùa Đại Giác là một điểm đến quan trọng. Cùng với các di tích đã được xếp hạng xung quanh như Thất phủ cổ miếu, đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh, đền thờ Nguyễn Tri Phương, … Chùa Đại Giác nhất định sẽ là một trong những địa chỉ góp phần phát triển văn hóa du lịch ở Đồng Nai.
Đào Thanh