Ngày 7-9-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ký quyết định thành lập Bộ Tổng Tham mưu quân đội nhân dân Việt Nam. Qua 65 năm phát triển và trưởng thành với 10 vị Tổng Tham mưu trưởng tiền nhiệm, trong đó Đại tướng Hoàng Văn Thái là vị Tổng Tham mưu trưởng đầu tiên được Chủ tịch Hồ Chí Minh bổ nhiệm khi ông mới 30 tuổi.
Là Tổng Tham mưu trưởng đầu tiên, ông tập trung công sức xây dựng hệ thống tham mưu các cấp từ Tổng hành dinh đến các đơn vị chủ lực, địa phương. Ngay khi mới vừa thành lập, ông đã bắt tay vào việc đối phó với cuộc gây hấn quân sự của Pháp ở Nam bộ ngày 23-9-1945. Ông chỉ đạo cơ quan Bộ Tổng Tham mưu tổ chức lực lượng chiến đấu, điều động cán bộ chỉ huy từ miền Bắc vào để kịp thời chi viện cho chiến trường miền Nam chống cuộc chiến tranh xâm lược lần thứ hai của thực dân Pháp. Tiếp theo đó ông đã giúp Bộ Tổng Tư lệnh chỉ huy, chỉ đạo chiến đấu bảo vệ Thủ đô Hà Nội từ ngày 19-12-1946 theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Trong suốt cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, dưới sự chỉ đạo của Tổng Tư lệnh Võ Nguyên giáp, ông vừa là Tổng Tham mưu trưởng vừa là chỉ huy trưởng mặt trận đường số 3 trong cuộc phản công đánh bại chiến dịch tấn công chiến lược của quân Pháp vào căn cứ Việt Bắc Thu Đông 1947. Năm 1948, ông được Hồ Chủ tịch sắc phong cấp Thiếu tướng đầu tiên của quân đội. Trong chiến dịch Biên giới 1950 ông đảm nhiệm Tham mưu trưởng mặt trận, trực tiếp chỉ huy đánh trận đột phá Đông Khê trên đường số 4, mở cửa biên giới Việt - Trung nối liền cuộc kháng chiến của Việt Nam với các nước XHCN anh em. Đông Xuân 1953, ông là Tham mưu trưởng chiến dịch Điện Biên Phủ - góp phần làm nên chiến thắng lịch sử chấn động địa cầu.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, tướng Hoàng Văn Thái đã cùng nhiều tướng lĩnh ở Bộ Tổng Tham mưu ra chiến trường. Năm 1966, ông là Tư lệnh kiêm Chính ủy Quân khu 5. Năm 1967, được Trung ương cử làm Phó Bí thư Trung ương Cục, Phó Bí thư Quân ủy Miền và là Tư lệnh quân Giải phóng miền Nam với bí đanh Mười Khang. Ông đã chỉ huy các lực lượng vũ trang giải phóng lần lượt đánh bại hầu hết các chiến lược chiến thuật quân sự của Mỹ, ngụy, mở ra cục diện mới cả thế và lực trên chiến trường miền Nam, tạo tiền đề cho một mùa xuân đại thắng trọn vẹn năm 1975 - giải phóng hoàn toàn miền Nam thống nhất đất nước.
Tướng Hoàng Văn Thái là ủy viên Trung ương Đảng khóa 3, khóa 5. Sau giải phóng miền Nam, ông được phong hàm Đại tướng năm 1980, giữ chức Thứ trưởng Bộ Quốc phòng - độc trách chỉ đạo tổng kết chiến tranh, chỉ đạo công tác nhà trường quân đội và công tác tổ chức cán bộ. Trong lúc đang còn biết bao công việc quốc gia đại sự củng cố quốc phòng, xây đựng quân đội chính quy hiện đại... Đại tướng Hoàng Văn Thái đã đột ngột từ trần vào sáng ngày 2-7-1986 sau một cơn đau tim, thọ 71 tuổi, để lại sự nghiệp với cụộc đời hơn 50 năm binh nghiệp vẻ vang cùng với nhiều tác phẩm nghệ thuật quân sự Việt Nam - trong đó có cuốn sách hồi ký Những năm tháng quyết định được ấn hành năm 1985 - một tác phẩm quân sự lớn về đề tài chiến tranh cách mạng.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã viết về ông như sau: "... Trong những năm tháng đảm nhiệm những chức vụ quan trọng trong Đảng, trong quân đội, anh Mười Khang vẫn giữ lối sống giản dị - cần - kiệm - liêm - chính, xa lạ với thói xa hoa hình thức, càng xa lạ với tệ tham nhũng, lãng phí. Anh siêng rèn luyện thân thể, lao động chân tay, đến cuối đời vẫn giữ nếp trồng rau, làm vườn như người nông dân xưa ở Tiền Hải quê anh".
Đại tá Lê Xuân Thư