1.Trước khi đi vào cõi vĩnh hằng, Chủ Tịch Hồ Chí Minh để lại cho toàn Đảng, toàn quân và toàn dân ta bản di chúc - một văn kiện lịch sử vô giá, chắt lọc và kết tinh những giá trị văn hoá to lớn của dân tộc và nhân loại
Trong Di chúc, phần nói riêng về văn hoá, cụ thể hơn, những điều Bác căn dặn chúng ta về xây dựng nền văn hoá Việt Nam thời kỳ sau chiến tranh không nhiều. Đầu tiên, bao trùm và xuyên suốt trong Di chúc là những điều Bác dặn “Công việc đối với con người”. Trong cụm từ ''công việc đối với con người”, chữ con người được Chủ tịch Hồ Chí Minh gạch chân bằng mực đỏ, là phần được Người quan tâm nhất, viết dài nhất (đặc biệt là ở bản Di chúc viết tay lần viết vào tháng 5 năm 1968).
Suy ngẫm về văn hoá, về bản chất của văn hoá, ngay từ những năm 40 của thế kỷ XX, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã có quan niệm duy vật biện chứng, chính xác và đến nay vẫn còn nguyên giá trị: ''Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá” (1) . Theo đó, loài người muốn sống, tồn tại và phát triển thì cần có văn hoá và sáng tạo văn hoá.
Trong mối quan hệ của con người với văn hoá, con người là chủ thể sáng tạo văn hoá, chuyển tải và tiêu thụ văn hoá, con người còn là sản phẩm của văn hoá. Không có con người thì không có văn hoá. Bởi thế, phần “công việc đối với con người”mà Bác căn dặn trong Di chúc cũng là những căn dặn của Người đối với chúng ta về văn hoá.
Chủ tịch Hồ Chí Minh là lãnh tụ tối cao của dân tộc, người sáng lập và lãnh đạo Đảng ta, là kiến trúc sư của các cuộc cải cách văn Việt Nam mới - nền văn hoá Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, Người đã phác hoạ đó phải là một nền văn hóa có sự kết hợp những giá trị cao đẹp của văn hóa truyền thống dân tộc với tinh hoa văn hóa nhân loại, phục vụ quần chúng nhân dân. Nền văn hoá đó phải được thể hiện trên tất cả các mặt của đời sống xã hội. Do vậy, con đường xây dựng nền văn hoá mới ở Việt Nam là “xây dựng tâm lý”, ''xây dựng luân lý'', “xây dựng xã hội'', ''xây dựng chính trị'' và ''xây dựng kinh tế''.
Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh trong Di chúc: ''Đầu tiên là công việc đối với con người''. Trong Di chúc, Người căn dặn sau chiến tranh phải có một chính sách đặc biệt đối với mọi tầng lớp nhân dân đã vì Tổ quốc mà chiến đấu hy sinh. Đó là công việc nhất thiết phải làm, dẫu khó khăn, phức tạp đến mấy cũng phải ra sức làm. Đối với những người đã dũng cảm chiến đấu hy sinh một phần xương máu của mình trong cuộc đấu tranh giành độc lập cho Tổ quốc, tự do cho dân tộc, ta phải tìm mọi cách để làm cho họ có nơi ăn, chốn ở yên ổn, phải mở những lớp dạy nghề thích hợp cho họ để họ có điều kiện lao động, để họ có thể ''dần dần tự lực cánh sinh''. Người đề nghị miễn thuế nông nghiệp một năm cho lòng dân để nhân dân thêm niềm phấn khởi, tích cực sản xuất sau nhiều năm liên tục đã ra sức góp công, góp của, góp người, chịu đựng mọi khó khăn gian khổ vì sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Trong Di chúc, Người dặn: ''Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát triển kinh tế và văn hoá, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân''. Có như vậy mới động viên và phát huy được sức mạnh của toàn dân và mỗi người trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Di chúc cũng chỉ rõ “công việc đối với con người” phải được thể hiện ở chiến lược “trồng người”, ở việc quan tâm tới thế hệ trẻ bởi vì như Bác từng nói: “nước thịnh hay suy, yếu hay mạnh, một phần lớn là do các thanh niên”. Phải chăm lo giáo dục đào tạo sửa đổi chế độ giáo dục cho phù hợp với tình hình và yêu cầu giai đoạn mới. Đặc biệt, phải chăm lo giáo dục đạo đức cách mạng cho thanh niên, đào tạo họ trở thành những người vừa ''hồng'' vừa ''chuyên'', lực lượng nòng cốt xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội ở nước ta...
Bao trùm nhất, quan trọng nhất trong tư tưởng nhân văn Hồ Chí Minh được thể hiện trong Di chúc là sự quan tâm của Người đến người đảng viên, đến Đảng.
Với tư cách là chủ thể sáng tạo và là động lực của văn hoá, theo Hồ Chí Minh, con người phải luôn tu dưỡng và rèn luyện, nhất là rèn luyện đạo đức để khẳng định những đặc tính, nhân cách của mình. Xã hội mới, nền văn hoá mới lấy con người làm trung tâm trong tư tưởng Hồ Chí Minh phải do Đảng Cộng sản lãnh đạo lý tưởng của Đảng Cộng sản là chống áp bức, bóc lột mang lại những giá trị chân chính của con người, cho con người. Bản chất của xã hội lấy con người làm trung tâm hoà quyện và thống nhất với mục đích, lý tưởng của Đảng. Với lý tưởng tiên tiến và đạo đức cao đẹp, đặc tính nhân cách người cộng sản phải trở thành biểu tượng trung tâm của xã hội.
Trước lúc đi xa, Người mong Đảng phải luôn củng cố và phát triển sự đoàn kết. Trong Di chúc, cụm từ ''đoàn kết'' được Hồ Chí Minh sử dụng tới 8 lần, trong đó có 5 lần Người dành nói về sự đoàn kết trong Đảng.
Người viết: ''Nhờ có đoàn kết chặt chẽ, một lòng một dạ phục vụ giai cấp, phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc, cho nên, từ ngày thành lập đến nay, Đảng ta đã đoàn kết, tổ chức và lãnh đạo nhân dân ta hăng hái đấu tranh tiến từ thắng lợi này đến thắng lợi khác''.
Tháng 5 năm 1968, khi soạn thảo Di chúc, Hồ Chí Minh viết: ''Theo ý tôi, việc cần phải làm trước tiên là chỉnh đốn Đảng'', phải làm cho mỗi đảng viên, mỗi chi bộ đều ra sức làm tròn nhiệm vụ Đảng giao phó cho mình, toàn tâm toàn ý phục vụ nhân dân. Làm được như vậy thì dù công việc to lớn đến mấy, khó khăn mấy chúng ta cũng sẽ nhất định thắng lợi. Người dặn: ''Đảng ta là một đảng cầm quyền. Mỗi đảng viên và cán bộ phải thật sự thấm nhuần đạo đức cách mạng, thật sự cần kiệm liêm chính, chí công vô tư. Phải giữ gìn Đảng ta thật trong sạch, phải xứng là người lãnh đạo là người đầy tớ thật trung thành của nhân dân''. ''Trong Đảng thực hành dân chủ rộng rãi, thường xuyên và nghiêm chỉnh tự phê bình và phê bình là cách tốt nhất để củng cố và phát triển sự đoàn kết và thống nhất của Đảng''...
2. Thực hiện Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, 40 năm qua, nhất là từ khi nước ta bước vào thời kỳ đổi mới, hội nhập kinh tế quốc tế, CNH, HĐH, công cuộc xây dựng nền văn hoá mới, con người mới trên đất nước ta đạt được nhiều thành tựu to lớn.
Trước nhiều khó khăn, thách thức, công cuộc xây dựng nền văn hoá Việt Nam vẫn kiên định con đường đã lựa chọn: Nền văn hoá xã hội chủ nghĩa ở mỗi giai đoạn, mục tiêu của nền văn hoá Việt Nam ngày càng được cụ thể hoá, sát hợp hơn với xu thế thế giới và yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Nghị quyết 05 của Bộ Chính trị BCHTW khoá VI ban hành tháng 11 năm 1987 nêu phương hướng xây dựng nền văn hoá xã hội chủ nghĩa, có bản sắc dân tộc.
Từ Đại hội VII của Đảng (năm 1991) đến nay, mục tiêu của sự nghiệp văn hoá Việt Nam là nền văn hoá tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng khẳng định: Nền văn hoá Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng, trên cơ sở Chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, trên cơ sở phương thức sản xuất xã hội, chủ nghĩa, phục vụ quần chúng nhân dân… nên, tiên tiến trong điều kiện ở Việt Nam cũng có nghĩa là chủ nghĩa xã hội. Đồng thời với mục tiêu xã hội chủ nghĩa của nền văn hoá (từ Đại hội VII đến nay thay bằng từ tiên tiến), các văn kiện, nghị quyết của Đảng thêm mục tiêu phấn đấu xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam thành nền văn hoá có bản sắc dân tộc, đặc đà bản sắc dân tộc. Hiến pháp năm 1992 của CHXHCN Việt Nam ghi rõ mục tiêu xây dựng nền văn hoá Việt Nam trở thành nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Thực hiện Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đảng và Nhà nước Việt Nam đã có những tư tưởng chỉ đạo, chủ trương chính sách đẩy mạnh công cuộc đổi mới, tăng cường giao lưu hội nhập quốc tế, phát triển kinh tế - xã hội. Nhà nước đã ban hành và thực hiện có hiệu quả chính sách đối với người có công với nông dân, với đồng bào miền núi, vùng sâu, vùng xa, vùng căn cứ cách mạng. Đảng, Nhà nước khẳng định, trong thời kỳ đẩy mạnh sự nghiệp CNH, HĐH, giáo dục - đào tạo cùng với khoa học - công nghệ là quốc sách hàng đầu. Ngân sách nhà nước chi cho văn hoá, giáo dục - đào tạo, khoa học - công nghệ tăng lên qua các năm. Công tác giáo dục đạo đức, nhất là đạo đức cách mạng được tăng cường qua phong trào ''Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh'' và nhiều phong trào thi đua yêu nước của các địa phương, các ngành, các giới ...
Công cuộc xây dựng và phát triển nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc qua 10 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII có nhiều khởi sắc đạt nhiều thành tựu quan trọng, hứa hẹn văn hoá Việt Nam đạt đỉnh cao trong những thập niên đầu của thế kỷ XXI.
Mẫu hình con người Việt Nam mới, thời kỳ đẩy mạnh công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá qua quá trình xây dựng ngày càng rõ.
Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được thông qua tại Đại hội VII của Đảng năm 1991 xác định xây dựng con người Việt Nam theo chuẩn mực con người “có ý thức, có sức khoẻ, lao động giỏi, sống có văn hoá và tình nghĩa và tinh thần quốc tế chân chính” (2). Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ tư BCHTW khoá VII năm 1993 chỉ rõ: ''Nhiệm vụ trung tâm của văn hoá, văn nghệ nước ta là góp phần xây dựng con người Việt Nam về trí tuệ, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, có nhân cách vững vàng, ngang tầm sự nghiệp đổi mới, vì dân giàu, nước mạnh, xã hội văn minh''. (3)
Đặc biệt, Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ năm BCHTW khoá VIII năm 1998 đề ra 10 nhiệm vụ cụ thể trong sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hoá, trong đó nhiệm vụ cụ thể hàng đầu là xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn mới với 5 đức tính:
- ''Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, đoàn kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội.
- Có ý thức tập thể, đoàn kết, phấn đấu vì lợi ích chung.
- Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, qui ước của cộng đồng, có ý thức bảo vệ và cải thiện môi trường sinh thái.
- Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã hội.
- Thường xuyên học tập nâng cao hiểu biết trình độ chuyên môn trình độ thẩm mỹ và thể lực.(4)
Để thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khoá VIII về xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, Đảng ta chỉ rõ: ''cần tiến hành nghiêm túc sinh hoạt chính trị tự phê bình và phê bình trong toàn Đảng từ Trung ương đến cơ sở làm chuyển biến thực sự về tư tưởng, đạo đức, lối sống trong cán bộ, đảng viên. Bởi vì, suy cho cùng, muốn xây dựng và phát triển văn hoá Việt Nam trong giai đoạn cách mạng mới, trước hết các tổ chức đảng, bộ máy nhà nước và toàn bộ hệ thống chính trị và cán bộ, đảng viên phải thực sự tiêu biểu cho những giá trị văn hoá, đạo đức, lòng yêu nước và thương dân, tình nghĩa thuỷ chung, tinh thần đoàn kết, tính kỷ luật và tinh thần trách nhiệm đến cùng với công việc''.(5)
Để công cuộc xây dựng và phát triển văn hoá trong thời gian tới có chất lượng, hiệu quả thiết thực, Đảng nhấn mạnh: ''Giải pháp hàng đầu là nâng cao năng lực hiệu quả lãnh đạo của các tổ chức đảng và cấp uỷ các cấp đối với lĩnh vực văn hoá''(6) . “Bảo đảm sự gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế là trọng tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là then chốt với không ngừng nâng cao văn hoá - nền tảng tinh thần của xã hội; tạo nên sự phát triển đồng bộ của ba lĩnh vực trên chính là điều kiện quyết định đảm bảo cho sự phát triển toàn diện và bền vững của đất nước''. (7)
TC Giáo dục lý luận, Số 9/2009