Địa chí Đồng Nai

        Mẹ Ba Đẹt ( Nguyễn Thị Đẹt ) sinh năm 19... ở xóm Gò Tre làng Bình Dương ( nay thuộc phường Long Bình Tân, TP Biên Hòa ) nhưng cư ngụ lâu dài ở phường Tân Vạn. Đời mẹ là chuỗi dài lo toan việc nhà, việc nước chất chồng thương nhớ mỏi mòn và đau đớn xé lòng từ khi các đế quốc xâm lược kéo vào. Mẹ có năm con : ba trai đầu rồi tới hai gái. Anh Hai Hoành     ( sinh năm 1924 ) hăng hái tham gia phong trào Thanh niên Tiền Phong hồi Cách mạng tháng Tám 1945. Tiếng súng Nam Bộ kháng chiến thôi thúc anh gia nhập Vệ quốc đoàn, làm lính trinh sát chi đội 306 chiến đấu trên đất Gia Định - Ninh ( tức tỉnh Gia Định - Tây Ninh lập năm 1951 ). Tiễn con lên đường, mẹ tuy buồn nhớ nhưng rất phấn khởi tự hào. Anh Nguyễn Văn Ba ( sinh năm 1926 ) - bà con kêu là Ba Bụng - tham gia Quốc gia Tự vệ cuộc ( sau đổi là công an ), công tác tại địa phương. Địch đóng bót Bến Gỗ, song làng Bình Dương nhỏ bé vẫn thuộc vùng độc lập một thời gian dài. Bộ đội về làng, do đó lính bót Bến Gỗ thường càn quét gom dân về quanh bót chúng. Mặt khác, kẻ địch tiến hành chiến tranh gián điệp, cho tay sai đi dò la tin tức của ta. Quốc gia tự vệ cuộc là công cụ sắc bén của cách mạng, góp phần ngăn chặn và tiêu diệt bọn gián điệp, bảo vệ kháng chiến. Anh công an Ba Bụng cơm nhà việc nước như tất cả các cán bộ cơ sở hồi đó. Mẹ Ba Đẹt nhỏ thó tần tảo công việc ruộng đồng, nuôi con và các đồng chí của con, coi đó là lẽ đương nhiên. Cuối tháng 8-1948, anh Ba Bụng đi công tác ở ấp Phước Châu ( Long Hưng ) thì bị lính biệt kích của Pháp côm-măng-đô ( commando) đột vào bắt được. Chúng giải về bót Bến Gỗ, đánh đập dã man hòng bắt anh khai lực lượng cán bộ, du kích đang bám địa phưong. Chúng bỏ đói anh, chị Ba Lợi bị giam cùng phòng lén bẻ một miếng cơm tuồn cho anh. Tên lính gác trông thấy, giật phắt, vứt đi. Không khai thác được gì ở anh Ba, bọn giặc đem anh về Vàm Ông Yêu ( Long Hưng ) chặt đầu ngày 3-9-1948 ( Mùng 1 tháng 8 Mậu Tý ). Bà con trong xóm chôn cất anh ở ven sông. Mẹ Ba Đẹt vô cùng đau xót khi nghe về cái chết thảm của con mình. Một thời gian sau, mẹ cùng con gái út Sanh - mới 10 tuổi - xuống Bến Gỗ, dò hỏi tìm gặp tên ác ôn. Má bình tĩnh, tỉnh táo nhìn thẳng mặt hắn : - Tôi nghe nói ông chặt đầu nhiều người lắm, phải không ? Y hoảng sợ, chối bằng cách nói năng lảm nhảm như một thằng điên. Sau ngàu giải phóng, mẹ xuống Bến Gỗ lần nữa, nhung y trốn biệt nơi nào, chắc sợ ta trừng trị những tội lỗi man rợ khi y cam tâm làm tay sai cho giặc.