Ở ngôi vị hoàng đế trong khoảng thời gian ngắn, vai trò và tầm ảnh hưởng không lớn nên những gì mà người đời biết về Lý Chiêu Hoàng là rất ít, nhất là khi nhà Lý buộc bà phải rời khỏi cương vị để nhường chỗ cho một triều đại mới. Chính vì vậy, ít người biết rõ rằng Lý Chiêu Hoàng còn có một cuộc đời đầy những nỗi niềm buồn, vui, cay,đắng đan xen.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư,Lý Chiêu Hoàng (1218 - 1278), tên thật là Lý Phật Kim, còn có tên khác là Lý Thiên Hinh sinh năm Mậu Dần (1218), tại kinh đô Thăng Long, Đại Việt, là con gái thứ hai của vua Lý Huệ Tông và ThuậnTrinh thái hậu Trần Thị Dung. Bà là nữ hoàng duy nhất của lịch sử Việt Nam, vị hoàng đế thứ 9 và cuối cùng của triều đại nhà Lý (từ năm 1224 đến năm 1225).
Khi bà chào đời (được phong là Chiêu Thánh công chúa), nhà Lý (1010-1225) đã ở vào thời kỳ suy tàn. Ông nội của bà, tức Lý Cao Tông được biết đến là ông vua "chơi bời vô độ, chính sự hình pháp không rõ ràng, giặc cướp nổi lên như ong, đói kém liền năm" nên cơ nghiệp nhà Lý từ đấy suy vong.
Lý Huệ Tông – cha của Lý Chiêu Hoàng vào cuối đời thường hay rượu chè, lâm bệnh gần như điên loạn, không thể cáng đáng nổi việc triều chính. Tháng 10 năm Giáp Thân (1224) Điện tiền chỉ huy sứ Trần Thủ Độ (anh họ Trần Thị Dung) - người nắm quyền lực lớn nhất trong triều đình thời bấy giờ - đã buộc vua xuống chiếu lập Lý Chiêu Hoàng làm Hoàng Thái tử, nhường ngôi cho cô công chúa mới 6 tuổi với tôn hiệu là Chiêu Hoàng(do Huệ Tông không có con trai), sau đó Lý Huệ Tông xuất gia đi tu vớiniên hiệu là Thiên Chương Hữu Đạo. Từ đây cuộc đời vị nữ hoàng nhỏ tuổi này đã trải qua biết bao sóng gió của thời cuộc.
Sử sách ghi chép lại, năm Ất Dậu (1225), họ Trần do nắm quyền hành, lần được ban tước quan trọng cho con em trong họ trong đó Trần Cảnh làm Chính thủ. Từ đó, Trần Thủ Độ dàn xếp cho cháu của mình là Trần Cảnh (vua Trần Thái Tông sau này) vào cung hầu hạ Lý Chiêu Hoàng. Trần Cảnh được Chiêu Hoàng gần gũi, yêu mến hay trêu đùa. Trần Thủ Độ lấy dịp đó dựng nên cuộc hôn nhân giữa Lý Chiêu Hoàng và Trần Cảnh rồi chuyển giao triều chính bằng cách để Lý Chiêu Hoàng nhường (thực chất là ép) ngôi cho chồng.Từ đây, nhà Trần được thành lập.
Tháng 11 năm Ất Dậu (1225), Lý Chiêu Hoàng xuống chiếu nhường ngôi cho Trần Cảnh (Trần Thái Tông). Chiêu Hoàng lúc đó mới 7 tuổi, được sắc phong làm hoàng hậu, gọi là Chiêu Thánh. Từ đây, nhà Lý hoàn toàn chấm dứt sau 216 năm cai trị. Như vậy, Lý Chiêu Hoàng nắm giữ quyền lực trên ngai vàng chỉ vỏn vẹn gần nửa năm (lên ngôi vào tháng 6 năm Ất Dậu và nhường ngôi vào tháng 11năm 1225).
Sau khi nhường ngôi cho Trần Cảnh, Lý Chiêu Hoàng trở thành vị Hoàng hậu trẻ tuổi nhất trong lịch sử Việt Nam(7 tuổi). Bà chung sống với Trần Thái Tông hoàng đế hơn 10 năm, tình cảm khá sâu sắc, được Thái Tông rất yêu thương và kính trọng.
Nhưng cuộc đời không cho bà được hưởng phúc được lâu, vào năm Quý Tỵ, Thiên Ứng Chính Bình thứ 2 (1233), bảy năm sau (1232), khi 14 tuổiLý Chiêu Hoàng hạ sinh ra Thái tử Trần Trịnh, nhưng Thái tử chết ngay sau khi sinh không lâu. Từ đó,Hoàng hậu đau ốm liên miên suốt 5 năm. Lúc này Trần Thủ Độ và mẹ ruột của bà là Trần Thị Dung lại bàn mưu phải giữ được ngai báu cho dòng họ nhà Trần nên đã ép Trần Cảnh lấy Thuận Thiên công chúa (lúc này đang là vợ của Trần Liễu, anh trai của nhà vua) và giáng Chiêu Thánh xuống làm công chúa.
Buồn đau và đơn độc với thân phận của mình, Chiêu Thánh xuất gia đi tu. Sau 21 năm sống trong tủi khổ, niềm an ủi và hạnh phúc cũng đã mỉm cười với bà sau đó. Vào năm Mậu Ngọ, Nguyên Phong năm thứ 8 (1258), trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông xâm lược lần thứ nhất (1257- 1258) tướng Lê Tần lập được nhiều chiến công, đặc biệt là công cứu Trần Thái Tông trong một trận đánh khốc liệt. Sau khi đánh đuổi quân Nguyên Mông ra khỏi bờ cõi, cảm kích trước công cứu mạng và chiến công của Lê Tần, Trần Thái Tông không chỉ phong tước cho Lê Tần (được vua đổi tên là Lê Phụ Trần) mà còn gả vợ cũ của mình là Lý Chiêu Hoàng cho ông. Ngự sử đại phu Lê Phụ Trần, một thuộc tướng dòng dõi của Lê Đại Hành. Lê Phụ Trần vốn tên Lê Tần, người Ái Châu, con của danh tướng Lê Khâm có công giúp Trần Thái Tổ đánh dẹp Hoài Đạo vương Nguyễn Nộn.
20 năm chung sống với Lê Phụ Trần, Chiêu Thánh sinh được 2 người con. Con trai là Thượng vị hầu Tông (có nghiên cứu cho rằng người này là danh tướng Trần Bình Trọng nổi tiếng với câu nói: “Ta thà làm quỷ nước Nam, chứ không thèm làm vương đất Bắc” - Ta đã bị bắt thì có một chết mà thôi, can gì mà phải hỏi lôi thôi). Còn con gái của bà là Ứng Thụy công chúa Khuê.
Đầu năm Mậu Dần, niên hiệu Bảo Phù thứ 6 (1278), tháng 3, Chiêu Thánh công chúa qua đời, thọ 61 tuổi. Bà qua đời sau gần 1 năm tròn so với Trần Thái Tông (qua đời năm 1277).Tương truyền, bà về thăm quê Cổ Pháp (nay thuộc Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh), thì qua đời tại đó, tóc bà vẫn đen nhánh, môi vẫn đỏ như son, má vẫn tươi như hoa đào. Bà được an táng ở bìa rừng Báng, phía tây Thọ Lăng Thiên Đức. Bà được người đời sau lập đền thờ, gọi là Long miếu (đền Rồng). Đền thờ của bà hiện nay tại Đình Bảng, thị xã Từ Sơn, (tỉnh Bắc Ninh), còn gọi là Đền Rồng. Tháng 1 năm 2009, đền được nhà nước Việt Nam công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh. Hàng năm vào dịp lễ hội đền Đô (15/3 âm lịch) người dân lại rước kiệu của bà từ đền Rồng về đền Đô để bà được gặp vua cha và các vị vua triều Lý.
Tuy là vua chính thức của vương triều nhà Lý - vương triều rực rỡ của nước Đại Việt, đặt nền móng cho sự thịnh trị của các triều đại sau này - nhưng Lý Chiêu Hoàng không được sử sách công nhận một cách công bằng. Nhà Lý có 9 vị vua nhưng chỉ có 8 vị trước bà (từ Lý Thái Tổ tới Lý Huệ Tông) được thờ tại Đền Đô, riêng bà lại thờ tại khu vực khác, gọi là Đền Rồng (Long miến điện).Sở dĩ Chiêu Hoàng không được thờ chung tại đền Đô mà phải thờ riêng vì bà là người bị xem là có tội với dòng họ Lý khi để mất nhà Lý vào tay nhà Trần.
Từ khi sinh ra cho đến khi từ biệt cõi đời, với bao biến cố đã khiến bà trở thành một người có số phận lạ lùng nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam với 7 lần ở những danh vị khác nhau: Công chúa triều Lý, Hoàng Thái tử nhà Lý, Nữ Hoàng đế nhà Lý, Hoàng hậu nhà Trần, Công chúa nhà Trần, Sư cô (thời Trần) và Phu nhân tướng quân nhà Trần. Cuộc đời sóng gió của bà là vậy, nhưng với tôi,dù ở cương vị cao nhất nhưng dù sao bà vẫn là phận nữ nhi,bà đã sống, đã chứng kiến, đã làm tròn nhiệm vụ của mình trước bối cảnh lịch sử với bao biến cốxảy ra.
Nhân kỷ niệm 800 năm ngày sinh của Lý Chiêu Hoàng, xin được nhắc về cuộc đời của bà, để người đọc hiểu và biết thêm những thông tin chính về vị vua nữcủa một vương triều lớn trong lịch sử nước nhà. Bài viết như một nén tâm nhang tưởng nhớ bà - vị nữ hoàng đầu tiên và duy nhất trong lịch sử Việt Nam.
Đinh Nhài (Tổng hợp)
Tài liệu tham khảo:
1. Đại việt Sử ký Toàn thư. - Tập I. - Nhà xuất bản Văn học. - Năm 2006.
2. Lý Chiêu Hoàng một đời sóng gió. – Lê Thái Dũng. – Nhà xuất bản Văn học. – Năm 2011.
3. Những giai thoại ít ai biết về các vị vua Việt Nam. – Lê Thái Dũng. – Nhà xuất bản Lao Động. – Năm 2014.
4. Những điều thú vị về các vua triều Lý. – Lê Thái Dũng. – Nhà xuất bản Văn học. – Năm 2011.