Nhà lao Tân Hiệp hay còn gọi là “Trung tâm huấn chính” hoặc “Trung tâm cải huấn” Biên Hoà có diện tích 3600 m2 nằm cạnh quốc lộ I (đối diện Bệnh viện tâm thần Biên Hoà), cách trung tâm thành phố Biên Hoà khoảng 2 km về phía Đông.
Tiền thân của nhà lao này là Trại tù binh chiến tranh do Thực dân Pháp xây dựng nhằm đàn áp phong trào cách mạng : Sau cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, lính Pháp tại Đông Dương tiến hành cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam lần thứ hai và đến tháng 10 năm 1945 chúng đề ra chiến lược tái chiếm lại Biên Hoà. Quy mô chiến tranh ngày càng phát triển, trại giam Hố Nai không đủ sức chứa hết tù nhân nên Pháp mở rộng đồn binh Tân Hiệp và biến nó thành trại giam tù binh chiến tranh của tỉnh Biên Hoà. Trại tù này tồn tại cho đến khi kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp tháng 7 năm 1954.
Nhà tù Tân Hiệp Biên Hoà có 7 trại giam gọi tên chữ cái A, B, C, D, E, G và trại giam phụ nữ. Trong đó có các trại E, D, G và trại ngoại là nơi giam các chiến sĩ cách mạng đảng viên và người yêu nước. Các trại được bao bọc bởi 4 lớp dây kẽm gai dày với 9 lô cốt, 3 tháp canh kiên cố, trang bị vũ khí hiện đại, hệ thống báo động tối tân. Mỗi trại giam có diện tích gần 200m2 nhưng giam giữ từ 300 - 400 người, có lúc lên đến cả ngàn người. Đến thời điểm tháng 12-1956, số lượng tù nhân bị địch giam giữ ở đây là 1872 người, trong đó có 79 tù nhân nữ, phần đông số tù nhân này là chiến sĩ cách mạng, nhiều tù nhân là những trí thức yêu nước nổi tiếng như: Kỹ sư Lê Văn Thả, nhà văn – nhà báo Dương Tử Giang, Trần Ngọc Sơn, Lý Văn Sâm, Nguyễn Văn Mại, Phạm Thị Lạng…
Những câu chuyện đầy máu và nước mắt của các cựu tù từng bị giam giữ ở nhà lao Tân Hiệp kể lại cho thế hệ sau như một bản cáo trạng tố cáo tội ác tày trời của chế độ Mỹ – nguỵ. Bởi nơi đây được ví như “Địa ngục trần gian” không kém gì nhà tù Côn Đảo và Phú Quốc.
Bên cạnh các hình thức tra tấn tàn khốc tù nhân trong nhà lao Tân Hiệp, kẻ thù dùng cả thủ đoạn dụ dỗ, mua chuộc hòng lung lay ý chí, kêu gọi những người theo cách mạng ly khai, phản bội lý tưởng, đi theo con đường phản dân hại nước của chúng: Tại đây, chúng mở lớp tố cộng, ai vào học lớp này coi như được “tẩy não”, những người ghi danh ký tên đi học sẽ được chuyển qua trại khác dễ thở hơn. Âm mưu của địch là tiêu diệt cả ý chí lẫn tinh thần cách mạng của tù nhân. Kẻ thù tưởng rằng sự khắc nghiệt của nhà tù có thể lung lay tinh thần ý chí đấu tranh của “tù binh Việt cộng”, triệt tiêu ý chí cách mạng của những con người yêu nước. Nhưng chúng đã lầm. Tù đày không giam được khối óc, trái tim người cộng sản. Mặc dù bị giam cầm, tra tấn khủng khiếp, các tù chính trị vẫn không khuất phục kẻ thù, ý chí chiến đấu kiên cường của những chiến sĩ cách mạng không hề bị lung lay, trong ranh giới giữa sự sống và cái chết, những người tù cộng sản vẫn kiên gan, một lòng vì mục tiêu đấu tranh cho độc lập dân tộc. Họ đã biến nhà tù thành nơi nung đúc ý chí
Với tâm niệm “Sống vĩ đại chết vinh quang”, Đảng uỷ nhà tù Tân Hiệp đã chuẩn bị một cuộc vượt ngục. Sau một thời gian điều nghiên kỹ và chuẩn bị về mọi mặt, tổ chức đảng trong nhà lao bằng đường liên lạc bí mật xin Liên tỉnh uỷ miền Đông, Ban binh vận Xứ uỷ tổ chức một cuộc phá khám nhằm mau chóng thoát khỏi nhà tù, tố cáo tội ác của Mỹ – nguỵ cho nhân dân yêu chuộng hoà bình trên thế giới cũng như nhân dân cả nước được biết và trở về với Đảng với nhân dân tiếp tục chiến đấu đánh đuổi đế quốc Mỹ và bè lũ tay sai.
Tổ chức Đảng trong nhà giam đã thành lập một đội xung kích khoảng 60 người gồm những đồng chí khoẻ mạnh, có kinh nghiệm chiến đấu làm nòng cốt cho cuộc nổi dậy vào ngày 2 tháng 12 năm 1956.
17 giờ 40 phút, tất cả các đồng chí trong lực lượng xung kích đều đã ở trong tư thế sẵn sàng. Các tổ áp sát các mục tiêu đã được phân công. Mọi hoạt động của lực lượng chủ công đến giờ phút này vẫn giữ được bí mật hoàn toàn.
17 giờ 50 phút, khi tên lính trực vừa đánh kẻng báo cho tù nhân vô trại, thì tiếng hô “xung phong” vang dậy khắp nơi. Các mũi xung kích nhanh chóng tiến thẳng đến các mục tiêu đã được phân công. Khi cánh cổng nhà giam bị phá, thì đoàn người từ các trại chạy ào ra cổng đông như nước vỡ bờ, đẩy hai cánh của cổng ngược ra phía quốc lộ I, vượt qua sân bóng, suối Đồng Tràm, chạy qua các ngả đường toả về các hướng nhằm tránh tai mắt của kẻ thù.
Trong 15 phút đầu, lực lượng xung kích hoàn toàn làm chủ tình hình. Lính địch trong nhà tù bị tấn công bất ngờ, vô cùng hoảng hốt, lo bảo tồn tính mạng nên chưa có hành động chống trả. Hơn 15 phút sau, lính địch mới kịp chấn chỉnh, vội vã nổ súng truy đuổi. Địch ở một số lô cốt đã dùng trung liên bắn xối xả ra hướng cổng trại và các chính trị phạm đang chạy khiến nhiều nhiều người bị thương và 22 người hy sinh; trong đó có một số chiến sĩ như Phan Văn Rô, và nhà báo Dương Tử Giang.
Cuộc nổi dậy phá khám Tân Hiệp của chính trị phạm diễn ra trong vòng 40 phút. Nhiều cánh tù vượt ngục khác tìm cách thoát đi nhiều hướng tránh sự truy đuổi của địch nhiều ngày sau đó. Một số cán bộ, chiến sĩ, đảng viên đã vượt về chiến khu Đ an toàn. Đến 18 giờ 30 phút cùng ngày, số tù nhân còn lại bị giam vào trại cho lính canh giữ nghiêm ngặt.
Tuy chưa giải thoát được hết các tù chính trị tại nhà lao nhưng Cuộc phá khám đã giải thoát được 462 cán bộ, đảng viên trở về hoạt động cách mạng, thu được của địch 41 súng các loại – là nguồn bổ sung người, vũ khí quan trọng, vô cùng quý báu đối với lực lượng cách mạng miền Nam nói chung và phong trào cách mạng ở miền Đông Nam Bộ nói riêng trong những ngày đầu chuẩn bị cho phong trào khởi nghĩa vũ trang tiến lên Đồng Khởi ở miền Nam. Sự kiện như một chất xúc tác đẩy phong trào cách mạng miền Nam phát triển nhanh hơn, cao hơn, tự thân nó thể hiện sự thắng lợi của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, ý chí tự lực, tự cường của những người cộng sản và yêu nước.
Cuộc vượt ngục Tân Hiệp là cuộc giải thoát kỳ diệu của những người tù Cộng sản kiên trung bất khuất, mưu trí. Với tay không tấc sắt, các tù nhân chính trị đã lập kế hoạch phản công từ trong lòng địch, nổi dậy phá tan xiềng xích tìm về tự do. Đó là thứ “Vàng trong lửa”, là đỉnh cao của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, của nhân cách Việt Nam và của khí tiết Cộng sản.
Sự kiện phá khám Tân Hiệp là một tiếng vang lớn lúc bấy giờ, trong tình hình cách mạng miền Nam bị địch đàn áp, khủng bố nặng nề, sự kiện đã làm xôn xao cả Lầu Năm góc.
Đây là cuộc nổi dậy ngoạn mục của lực lượng tù chính trị, cuộc vượt ngục tập thể lớn nhất, gan dạ nhất chưa từng có trong lịch sử kháng chiến chống Mỹ của dân tộc ta.
Với những chiến công oanh liệt, hào hùng, vẻ vang ấy, Di tích nhà tù Tân Hiệp Biên Hoà đã được Bộ Văn hoá thông tin xếp hạng là Di tích cấp Quốc gia theo quyết định số 2754/QĐ/BT ngày 15 tháng 10 năm 1994.
Di tích như một chứng tích điển hình về tội ác của hai cuộc chiến tranh xâm lược của thực dân Pháp và đế quốc Mỹ cùng chính quyền tay sai đối với dân tộc Việt Nam chúng ta. Nơi đây là một “chiến trường không ranh giới” mà người chiến sĩ cách mạng không vũ khí, không một tấc sắt trong tay, hàng ngày, hàng giờ phải đương đầu đối phó, chiến đấu vô cùng ác liệt dưới bàn tay tàn bạo của kẻ thù với biết bao tấm gương anh dũng, bất khuất kiên cường, giữ vững khí tiết, giữ trọn niềm tin với Đảng, trung thành với Tổ quốc cho dù địch tra tấn, giam cầm đến chết.
Di tích là “địa chỉ đỏ” để thế hệ thanh niên, những người dân trong và ngoài địa phương đến tham quan trong những dịp về nguồn : Bởi những hiện vật, những mô hình mô phỏng về tội ác của kẻ thù, cũng như hình ảnh về chí khí quật cường của các chiến sĩ cách mạng trưng bày trong di tích Nhà lao Tân Hiệp sẽ có giá trị vô cùng thiết thực trong việc định hướng lại nhân cách, về tư tưởng cách mạng, đường lối chính trị đúng đắn, góp phần hoàn thiện bản thân mỗi người theo hướng chân – thiện – mỹ.
Tham quan di tích lịch sử nhà tù Tân Hiệp có lẽ ai cũng bồi hồi xúc động trước những mất mát, hy sinh lớn lao vượt sức tưởng tượng và chịu đựng của con người. Mỗi hiện vật được lưu giữ, trưng bày không chỉ là một số phận, một chứng tích tội ác của thực dân – đế quốc mà còn âm vang những trang sử hào hùng của cuộc đấu tranh trong tù, tỏa sáng chủ nghĩa nhân văn và chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam. Qua đó giúp chúng ta hiểu rõ và nhận thức đúng đắn hơn về vị trí, giá trị và tầm vóc lịch sử của nhà lao Tân Hiệp.
Lịch sử Việt Nam đã sang trang mới, tiến lên xây dựng chủ nghĩa xã hội và hội nhập kinh tế Quốc tế, từng ngày từng giờ, đất nước chuyển mình đổi mới song dấu tích đau thương còn lại ở nơi này sẽ mãi mãi là bài học quí giá giúp cho thế hệ muôn đời sau hiểu hơn giá trị của cuộc sống yên bình ngày nay. Cuộc nổi dậy phá khám Tân Hiệp mãi mãi là niềm tự hào của những thế hệ chiến sĩ cách mạng đã qua và các thế hệ trẻ của Biên Hoà – Đồng Nai hôm nay và mai sau.
Ảnh và bài viết: Nguyễn Thị Sen
