Anh hùng lực lượng vũ trang Điểu Cải tên thật là Điểu Văn Cải, có biệt danh là “Kòn Trô” (du kích trẻ con) - người dân tộc Chơro, sinh năm 1948, quê Đức Thắng, xã Túc Trưng, huyện Định Quán.
Tuổi thơ của anh gắn liền vùng quê miền núi mà người dân Chơro luôn trong cảnh đói nghèo, sợ hãi với kinh hoàng của tiếng súng, của những vụ khủng bố ác liệt, nỗi khổ nhục trong những năm tháng quê hương bị xâm lược.
Năm 6 tuổi, anh đã theo cha lên nương trỉa bắp trồng đậu. Hàng ngày, anh phải đi qua những lô cốt đen ngòm, trước cặp mắt dò xét cảu bọn lính gác. Đêm về chui vào trong căn nhà tôn nóng hầm hâp. Năm lên 8 tuổi, anh được cha giao cho việc chăn bò, ở đây anh cùng đám bạn trong làng chơi trò giả đánh trận, chia thành 2 phe, phe ta và phe giặc để cho quen sau này lớn lên ra trận tham gia chiến đấu như những người anh, người chị. Trong lúc tham gia chơi, anh gặp một người anh làm cách mạng giao cho nhiệm vụ mang một ống trúc bên trong có đựng tài liệu quan trọng gửi cho một cán bộ đang hoạt động trong làng. Với sự nhanh trí và lòng dũng cảm, anh đã vượt qua được sự lục xét của bọn lính ngụy khi kiểm tra người về ấp qua cổng làng, đó là nhiệm vụ lần đầu tiên trong đời mình được anh hoàn thành xuất sắc.
Là người dân tộc lại sống trong thời buổi chiến tranh, luôn bị Mỹ ngụy đàn áp nên Điểu Cải không được đi học. Tuy nhiên, sau ngày hoàn thành nhiệm vụ được giao, anh được các đồng chí cách mạng đến nhà động viên đi học chữ.
Quá trình lớn lên, nhìn thấy cảnh đàn áp, phá hoại, dân lành và cha mẹ mình bị bắt bớ nên anh đã xin vào đội du kích để trực tiếp cầm súng đánh giặc.
Năm 1965 anh chính thức tham gia hoạt động cách mạng tại Túc Trưng và là thành viên của đội du kích địa phương.
Ngày 27 tháng 2 năm 1966, anh được gia nhập vào hàng ngũ Đảng Cộng sản Việt Nam.
Trong thời kỳ bám đất, bám dân hoạt động, Điểu Cải luôn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ. Là Xã đội trưởng đội du kích Bình Hòa, anh cùng với đội du kích Túc Trưng tổ chức nhiều trận đánh vào quân thù, gây cho chúng nhiều tổn thất. Tiêu biểu là các trận đánh:
Trận thứ nhất, (đầu năm 1968) địch phát hiện được căn cứ của đội du kích nên nã pháo bắn phá để dọn đường cho bộ binh Mỹ càn quét. Điểu Cải (lúc này đang là xã đội trưởng) được giao phụ trách cùng 6 du kích phối hợp với đơn vị bộ đội phục kích tại khu rừng Suối Nho. Cuộc giao tranh quyết liệt từ sáng đến tối, lực lượng của ta đã tiêu diệt được 30 tên Mỹ- Ngụy, làm bị thương 20 tên khác.
Trận thứ hai (tháng 6/1968), một mình anh Cải với khẩu AK đã bắn rơi một máy bay đi thám thính trên trục Quốc lộ 20 làm chết 2 lính Mỹ; tháng 11/1968 anh lại bắn rơi một máy bay khác tại cây số 91, rơi xuống Gia Kiệm làm chết 5 tên Mỹ.
Trận thứ ba, (tháng 9/1968) anh Điểu Cải tự xung phong một mình (trong nhóm du kích 3 người) cài 3 trái mìn chống tăng khi biết kế hoạch hành quân của địch qua khu vực này. Đúng như nhận định, lần lượt 3 xe tăng M113 hành quân qua khu vực trên trúng mìn và nổ tung làm chết 24 lính Mỹ- Ngụy.
Trận thứ tư, Điểu Cải cải trang, 3 lần trà trộn vào ấp chiến lược Cây Xăng, dùng lựu đạn và súng AK tự tay tiêu diệt 24 tên lính…
Trận thứ năm, (tháng 6/1969), phát hiện địch dùng mìn mo để cài trên đường lộ đá từ xã Túc Trưng đi vào Tam Bung nên anh đã bí mật cho du kích cảnh giới, còn mình tự bò vào gỡ bỏ, cài hướng khác. Đến hôm sau, bọn Mỹ- Ngụy đi kiểm tra, anh đã chập điện cho nổ mìn, làm chết tại chỗ 12 tên, bị thương 7 tên, thu được 2 súng.
Sau đợt này, anh được chọn cử tham dự “Đại hội chiến sĩ thi đua” cấp miền. Tại Đại hội anh tiếp tục được bầu chọn vào phái đoàn “Những đứa con ưu tú của miền Nam” ra thăm quê Bác Hồ và miền Bắc xã hội chủ nghĩa. Nhưng ngày 22 tháng 10 năm 1969, trong một trận đánh với kẻ thù tại địa phương, anh Cải đã hy sinh anh dũng.
Với thời gian hoạt động cách mạng từ năm 1965 đến 1969, Điểu Cải đã tham gia 125 trận đánh lớn nhỏ, bắn chết 142 tên Mỹ - ngụy, bắn rơi 2 máy bay lên thẳng của địch bằng súng K44, bắn cháy 3 xe tăng M113. Ngoài ra, anh còn tìm được bom đạn địch, tự chế tạo thành vũ khí để đánh lại địch; phát động phong trào quần chúng xây cơ sở để nắm tin tức và giải quyết lương thực cho đơn vị; động viên 22 thanh niên địa phương tham gia lực lượng du kích chiến đấu. Cùng những thành tích ấy, anh đã được thưởng 1 Huân chương chiến công giải phóng hạng nhất; 1 huân chương chiến công giải phóng hạng nhì; 2 huân chương chiến công giải phóng hạng 3; 2 lần chiến sỹ thi đua cấp huyện; 1 lần chiến sỹ thi đua cấp Quân khu; 1 lần chiến sỹ thi đua cấp Quân khu đi dự chiến sỹ thi đua toàn Miền; Quân khu thưởng cho 1 khẩu súng AR15.
Ngày 6 tháng 11 năm 1978, liệt sĩ Điểu Văn Cải được Quốc hội và Hội đồng Nhà nước Việt Nam truy tặng danh hiệu cao quý Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.
Chỉ trong thời gian tham gia cách mạng 5 năm nhưng Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Điểu Cải đã để lại trong lòng nhân dân Việt Nam nói chung và người dân Chơro nói riêng niềm thương tiếc và sự tự hào về tinh thần dũng cảm, cống hiến hết sức mình vào công tác và chiến đấu, mưu trí trong đấu tranh, sống hết mình vì đồng đội, đồng chí; luôn hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Có thể nói anh là một trong những tấm gương tiêu biểu cho thế hệ thanh niên ngày ấy - bây giờ.
Để tưởng nhớ người anh hùng dân tộc của quê hương, tên anh được chọn đặt cho một trường trung học phổ thông ở huyện Định Quán. Đây là một trong những trường có nhiều chuyển biến trong công tác dạy và học, từng bước khẳng định tên tuổi trong hệ thống trường THPT trong tỉnh với nhiều thầy giỏi, trò giỏi, tỷ lệ học sinh thi đậu trung học phổ thông và đại học, cao đẳng ngày càng cao. Đồng thời, từ trước đến nay không ai lưu trữ được tấm hình nào của anh nên năm 2014, Ban Tuyên giáo Huyện ủy Định Quán cũng đã nhờ họa sĩ Võ Tấn Thành tạo dựng lại chân dung anh theo lời kể và mô tả của những người đã từng quen biết anh. Việc phác họa bức chân dung của Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Điểu Cải là một hoạt động vô cùng ý nghĩa và thiết thực trong công tác giáo dục truyền thống đấu tranh cách mạng thế hệ trẻ Việt Nam nói chung cũng như thế hệ học sinh của địa phương nói riêng hôm nay và mai sau.
Nguyễn Thị Sen